|
}}
'''Нью-Йорк''' ({{lang-en|New York City}}, <small>IPA:</small> {{IPA|[nuː ˈjɔɹk ˈsɪtɪ]}} <small>же</small> {{IPA|[njuː ˈjɔːk ˈsɪti]}}) — [[АКШ|Американын]] ири шаары, [[Дүйнөнүн ири шаарлары|дүйнөнүн ири шаарларынын]] бири. Калкынын саны 8 363 710 адам ([[2010|2010-жыл]])<ref name="population" />, шаар аймагын кошкондо — 20,61 млн. [[Атлантика океаны|Атлантика океанынын]] жээгинде [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]] штатынын түштүгүндө жайгашкан. Нью-Йорк [[XVII кылым]]да [[Нидерланддар|голландиялык]] колонистер тарабынан негиделген. 1664-жылга чейин шаар «[[Жаңы Амстердам]]» деген ат менен белгилүү болгон.
[[File:BattleofLongisland.jpg|thumb|left|250px|Лонг-Айленд үчүн салгылашуу, Америкалык көтөрүлүштөгү ири карама-каршылык.]]
[[File:BattleofLongisland.jpg|thumb|left|Лонг-Айленд үчүн салгылашуу, Америкалык көтөрүлүштөгү ири карама-каршылык.]]
Нью-Йорк 5 аймактан турат: [[Бронкс]], [[Бруклин]], [[Квинс]], [[Манхэттен]] жана [[Статен-Айленд]].
Негизги маданий жана тарыхый баалуулуктары Манхэттенде орун алган. Алардын ичинде: тарыхый [[мунара]]лар ([[Эмпайр-стейт-билдинг]], [[Крайслер-билдинг]]), [[Рокфеллер-борбору]], [[Вулворт-билдинг]], көркөм [[Метрополитен музейи]], [[Метрополитен-Операсы]], [[Соломон Гуггенхайм атындагы искусство музейи]] (сүрөт), [[Американын табийгый тарыхый музейи]] (динозаврлар скелети жана планетарий), легендарлуу «[[Челси (отель)|Челси]]» мейманканасы, [[БУУ баш-кеңсеси]], [[Гарлем]].
Негизги маданий жана тарыхый баалуулуктары Манхэттенде орун алган. Алардын ичинде: тарыхый [[мунара]]лар ([[Эмпайр-стейт-билдинг]], [[Крайслер-билдинг]]), [[Рокфеллер-борбору]], [[Вулворт-билдинг]], көркөм [[Метрополитен музейи]], [[Метрополитен-Операсы]], [[Соломон Гуггенхайм атындагы искусство музейи]] (сүрөт), [[Американын табийгый тарыхый музейи]] (динозаврлар скелети жана планетарий), легендарлуу «[[Челси (отель)|Челси]]» мейманканасы, [[БУУ баш-кеңсеси]], [[Гарлем]].
Нью-Йорк — дүйнөдөгү каржылык, саясий, экономикалык жана маданий борбор<ref>{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2|title=Revealed: Cities that rule the world – and those on the rise|first=Catriona|last=Davies|publisher=CNN|date=10 April 2010|accessdate=11 April 2010}}</ref>.
== Нью-Йорк шаарынын тарыхы ==
Нью-Йорк шаарынын учурдагы аймагында, европейецтердин пайда болушунан көптөгөн жылдар бою Манахаттоу жана Канарси [[индейлек|индейлер уруулары жашап келишкен]]. Бул, Инвуд-Хилл-Парк жана [[Риверсайд-Парк]]тан табылган жаа окторунун учтары жана башка артефактар менен тастыкталат. Европалык көчүп келүүлөр [[Манхэттен]]дин түштүк тарабында орун алган [[Жаңы Амстердам]] (''Nieuw Amsterdam'') деген шаарчадан [[1626|1626-жылжылы]]ы башталган. [[1664|1664-жылжылы]]ы шаарды англиялык кемелер басышат, алардын башында губернатор [[Стөйвесант, Питер|Стөйвесант]] болгон, көп өтпөй, шаар, [[Яков II (Англия падышасы)|герцог Йоркскийдин]] ысымынан Нью-Йорк (''англ.'' Жаңы Йорк) деп аталган. [[1667|1667-жылжылкы]]кы [[Экинчи англиялык-голландиялык согуш|экинчи англиялык-голландиялык согуштун]] жыйынтыгы менен голландиялыктар Нью-Йорк шаарын расмий түрдө [[Суринам]] колониясына алмаштырышып, англичандарга беришкен.
[[File:GezichtOpNieuwAmsterdam.jpg|thumb|left|[[Жаңы Амстердам]] [[1664|1664-жылы]].]]
Алгач [[Түндүк Американын көз-карансыздыгы үчүн согуш|Көз карансыздык үчүн согушта]] шаардын учурдагы аймагы салгылашуу үчүн негизги аймак болуп саналган. Бруклин салгылашуусунун негизинде [[Бруклин]]де чоң өрт чыгып, шаардын көпчүлүк бөлүгү өрттөлүп кеткен да, согуштун аягына чейин [[Улуу Британия|Улуу Британиянын]] колуна өткөн, бирок [[1783|1783-жылы]] америкалыктар кайрадан басып алышкан. Англиялыктардын чыгышынын негизинде «Көчүү күнү» деп аталып калган бул күн Нью-Йоркто көптөгөн жылдар бою майрамдалып келген.
[[File:GezichtOpNieuwAmsterdam.jpg|thumb|left|250px|[[Жаңы Амстердам]] [[1664-жыл]]ы.]]
[[File:Hippolyte_Sebron_-_Rue_De_New-York_En_1840.jpg|thumb|[[Бродвей]], болжол менен [[1840|1840-жылы]].]]
Алгач [[Түндүк Американын көз-карансыздыгы үчүн согуш|Көз карансыздык үчүн согушта]] шаардын учурдагы аймагы салгылашуу үчүн негизги аймак болуп саналган. Бруклин салгылашуусунун негизинде [[Бруклин]]де чоң өрт чыгып, шаардын көпчүлүк бөлүгү өрттөлүп кеткен да, согуштун аягына чейин [[Улуу Британия|Улуу Британиянын]] колуна өткөн, бирок [[1783-жыл]]ы америкалыктар кайрадан басып алышкан. Англиялыктардын чыгышынын негизинде «Көчүү күнү» деп аталып калган бул күн Нью-Йоркто көптөгөн жылдар бою майрамдалып келген.
[[File:Hippolyte_Sebron_-_Rue_De_New-York_En_1840.jpg|thumb|right|250px|[[Бродвей]], болжол менен [[1840-жыл]]ы.]]
Иммигранттардын ири толкуну менен [[XIX кылым]]да шаардын калкынын саны кескин жогорулаган. [[1811|1811-жылжылы]]ы шаарды кайрадан куруу генералдык планы иштелип чыгып, көчөлөрдүү кеңейтүү иштери жүргүзүлө баштаган. Ал генералдык планга учурдагы Манхэттен да кирген. [[1835|1835-жылжылга]]га, Нью-Йорк калкынын саны боюнча, ал кездеги ири шаарлардын бири [[Филадельфия|Филадельфияны]] басып өтүп Кошмо Штаттардын эң чоң шаары болуп саналган.
[[АКШ жарандык согушу|Жарандык согуштун]] негизинде Түштүк менен болгон бекем соода сатык байланыштары жана ошондой эле иммиграциянын өсүшү, Кошуундун жана Конфедерациянын өз жактоочулары тарабынан кайым айтышуунун негизинде американын тарыхындагы жарандык согуштун келип чыгышына алып келген.
{{цитатанын башы}}
<blockquote>Кылмыштуулук үчүн күрөштө улут оор жеңилүүлөргө учуроодо. Стастистика көрсөткөндөй, кылмышкерлер тарабынан өлтүрүлгөн жана жарадар болгон адамдардын саны, Американын дүйнөлүк согушта жоготкон адамдарынын санынан жогору, ошол эле кезде, бул көрүнүш күндөн күнгө өсүүдө.</blockquote>{{цитатанын соңу}}
[[File:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b41 441-0.jpg|thumb|left|200px|Нью-Йорк 1895-ж. Брокгауз жана Евфрондун энциклопедиясынан алынган сүрөт.]]
[[File:Manhattan00.jpg|thumb|right|250px|[[Манхэттан]]дын көрүнүшү, [[1873-жыл]].]]
[[File:Manhattan00.jpg|thumb|left|[[Манхэттан]]дын көрүнүшү, [[1873|1873-жыл]].]]
[[1898-жыл]]ы Нью-Йорк учурдагы чек араларга ээ болгон: ага чейин, ал, түштүк тарабын [[Манхэттен]]ден жана [[Бронкс]]тон, Уэстчестер аймагынан (батыш Бронкс [[1874-жыл]]ы, калган аймагын — [[1895-жыл]]ы) алган. 1898-жылы жаңы мыйзам долбоорунун негизинде [[Чоң Нью-Йорк]] деген аталыштагы жаңы коомлук бирдик түзүлгөн. Жаңы шаар беш аймакка бөлүнгөн. Манхэттен жана Бронкс аймактары, өз аянттарын кеңейтип, шаардын биринчи аймагын жана ага кошуп Нью-Йорк аймагынын калган бөлүгүн түзүшкөн. [[Бруклин]] аймагы Бруклин шаарынан жана бир нече коомдоштуктардан түзүлүп Кингс аймагынын чыгыш бөлугүн ээлеген. [[Квинс]] аймагы Квинс областынын батыш бөлүгүн ээлеп, бир нече шаарчаларды жана айылдарды өзүнө камтыган, алардын ичине Лонг-Айленд-Сити, Асторию жана Флашинг кирет. [[Статен-Айленд]] аймагы Ричмонд областынын баардык аянтын камтыган. Бул аймактардын ичиндеги бардык шаарлардын жана айылдардын административдик башчылары кыскартылган. Бир жылдан кийин Квинс аймагына кирбей калган Квинс областы, Нассо (Nassau) областы болгон<ref>Насо (Nassau) Нью-Йорк шаарынын курамына кирбейт.</ref> [[1914-жыл]]ы штаттын мыйзам чыгаруу өкмөтү Бронкс областын түзүшкөн, ал эми Нью-Йорк областы Манхэттендин аянтына чейин кыскартылган. Учурда Нью-Йорктун беш аймагынын аянты жогоруда саналган областардын аянттары менен дал келет.
[[File:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b41 441-0.jpg|thumb|Нью-Йорк 1895-ж. Брокгауз жана Евфрондун энциклопедиясынан алынган сүрөт.]]
[[1898|1898-жылы]] Нью-Йорк учурдагы чек араларга ээ болгон: ага чейин, ал, түштүк тарабын [[Манхэттен]]ден жана [[Бронкс]]тон, Уэстчестер аймагынан (батыш Бронкс [[1874|1874-жылы]], калган аймагын — [[1895|1895-жылы]]) алган. 1898-жылы жаңы мыйзам долбоорунун негизинде [[Чоң Нью-Йорк]] деген аталыштагы жаңы коомлук бирдик түзүлгөн. Жаңы шаар беш аймакка бөлүнгөн. Манхэттен жана Бронкс аймактары, өз аянттарын кеңейтип, шаардын биринчи аймагын жана ага кошуп Нью-Йорк аймагынын калган бөлүгүн түзүшкөн. [[Бруклин]] аймагы Бруклин шаарынан жана бир нече коомдоштуктардан түзүлүп Кингс аймагынын чыгыш бөлугүн ээлеген. [[Квинс]] аймагы Квинс областынын батыш бөлүгүн ээлеп, бир нече шаарчаларды жана айылдарды өзүнө камтыган, алардын ичине Лонг-Айленд-Сити, Асторию жана Флашинг кирет. [[Статен-Айленд]] аймагы Ричмонд областынын баардык аянтын камтыган. Бул аймактардын ичиндеги бардык шаарлардын жана айылдардын административдик башчылары кыскартылган. Бир жылдан кийин Квинс аймагына кирбей калган Квинс областы, Нассо (Nassau) областы болгон<ref>Насо (Nassau) Нью-Йорк шаарынын курамына кирбейт.</ref> [[1914|1914-жылы]] штаттын мыйзам чыгаруу өкмөтү Бронкс областын түзүшкөн, ал эми Нью-Йорк областы Манхэттендин аянтына чейин кыскартылган. Учурда Нью-Йорктун беш аймагынын аянты жогоруда саналган областардын аянттары менен дал келет.
[[XX кылым]]дын биринчи жарымында, шаар, өнөр жайдын, соода жана байланыштан дүйнөлүк борборуна айланат. [[1904-жыл]]ы метро өндүрүшүндө иштеген алгачкы Интерборо Рэпид Трэнзит компаниясы өз ишин баштаган. [[1930-жыл|30-]] жылдары Нью-Йорктун көрүнүшүн дүйнөдөгү эң бийик мунаралар өзгөрткөн.
[[XX кылым]]дын биринчи жарымында, шаар, өнөр жайдын, соода жана байланыштан дүйнөлүк борборуна айланат. [[1904|1904-жылы]] метро өндүрүшүндө иштеген алгачкы Интерборо Рэпид Трэнзит компаниясы өз ишин баштаган. [[1930|30-жылдары]] Нью-Йорктун көрүнүшүн дүйнөдөгү эң бийик мунаралар өзгөрткөн.
[[File:Эгиздердин курулушу.АКШ.jpg|thumb|right|150px|[[Дүйнөлүк соода борбору|эгиздер-мунарасынын]] курулушу. [[1971-жыл]]дын жай айларынын башы.]]
[[Экинчи дүйнөлүк согуш|Экинчи дүйнөлүк согуштан]] кийин Нью-Йорк дүйнөдөгү шаарлардын лидерине айланган. [[Бириккен Улуттар Уюуму|БУУ]]нун башкы-кеңсесинин Нью-Йоркто курулушу дүйнөдөгү саясий маанидеги шаар экендигин тастыктап турган.
[[File:Эгиздердин курулушу.АКШ.jpg|thumb|upright|[[Дүйнөлүк соода борбору|эгиздер-мунарасынын]] курулушу. [[1971|1971-жылдын]] жай айларынын башы.]]
Ушуну менен катар эле, шаар калыкынын бир бөлүгү, шаардын четине көчө баштаган, аз болсо да, бул шаардын калкынын санын азайтууга алып келген. Акырында, өнөр-жайдын дана соода сатыктын өзгөрүүсү, [[1970-жыл|70-]] жылдары Нью-Йоркто саясий жана [[экономикалык таңкыстык]]ты алып келген.
[[Экинчи дүйнөлүк согуш|Экинчи дүйнөлүк согуштан]] кийин Нью-Йорк дүйнөдөгү шаарлардын лидерине айланган. [[Бириккен Улуттар Уюуму|БУУнун]] башкы-кеңсесинин Нью-Йоркто курулушу дүйнөдөгү саясий маанидеги шаар экендигин тастыктап турган.
Ушуну менен катар эле, шаар калыкынын бир бөлүгү, шаардын четине көчө баштаган, аз болсо да, бул шаардын калкынын санын азайтууга алып келген. Акырында, өнөр-жайдын дана соода сатыктын өзгөрүүсү, [[1970|70-жылдары]] Нью-Йоркто саясий жана [[экономикалык таңкыстык]]ты алып келген.
<blockquote>Нью-Йорктун бизди таң калтырганы - бул анын «үнү»: полициянын унааларынын добуштары, иттердин тынымсыз үрүшү жана өрт өчүрүү унаалардын добуштары, моторлордун токтобогон үнү, дөңгөлөктөрдүн добушу, такси унааларын чакырган мейманканалардын швейцарлары. (китепти караңыз - «Америка Кошмо Штаттары боюнча 18000 километр», А. Овденко, 1972 г. стр. 3)</blockquote>
[[1980-жыл|80-жылдары]] акырындык менен өсүү жылдар болгон. Ал эми [[1990-жыл|90-жылдары]] расалык карама-каршылардын басаңдашы, кылмыштуулуктун азайышы, шаарга келген иммигранттардын өсүшүнүн жогорулашы менен, Нью-Йорк тарыхта биринчи жолу 8 миллион калктан турган. 90-жылдырдын соңунда курулуш жагынан каржылык тейлөө жаатында чоң жетишкендиктер болгон. Бул болсо, кыймылсыз мүлктүн баасынын кескин жогорулап кетишине алып келген.
[[11 сентябрь 2001|2001-жылдын 11-сентябрында болгон террордук акт]] [[Вашингтон (шаар)|Вашингтонду]] да тийип өткөн, бирок Нью-Йорк [[Дүйнөлүк соода борбору|эгиздер-мунарасына]] болгон соккудан катуу жаракат алган, андагы түтүн менен чаңдын асманга көтөрүлүшү, мунаралардын калдыктары, калктын жабыркашы жана өрт өз таасирин тийгизбей кеткен жок. Бирок ага карабастан жардыруу аймагын тазалап ирээтке келтирүү пландаштыргандан алда канча тез бүткөн, ошондон бери шаардын планы өзгөргөн. «Эгиздер-Мунарасынын» ордуна курула турган [[Эркиндик Мунарасы]] дүйнөдөгү эң бийик мунаралардын (1776 футов же 532,8 м) бири болот жана анын курулушунун аякташы [[2013|2013-жылжылы]]ы пландаштырылууда.
== Панорамалар ==
=== Географиясы ===
[[File:Ny.terra.600pix.jpg|250px|thumb|Нью-Йорк шаары, TERRA спутнигинен көрүнүшү. Сыйкырдуу жашыл тикбурч — [[Борбордук Парк]], Нью-Йорктун [[Манхэттен]] аралында.]]
Нью-Йорк шаары [[Манхэттен]], [[Статен-Айленд]] аралдарынан, батыш бөлүгү [[Лонг-Айленд]] аралынан, кичине түндүкамерикалык материк бөлүгүнөн - (Бронкс) жана нью-йорк жээктеринде жайгашкан бир канча майда аралдардан турат. Нью-Йорк болжол менен 40° түндүк кеңдигинде жана 74° батыш узактыгында жайгашкан. Нью-Йорктун эң бийик чокусу болуп, Статен-Айлендде жайгашкан, бийиктиги 125 м. жеткен Тодт-Хилл дөңү саналат. Статен-Айленд — абдан кеңири, тоолу, жашыл болгон шаардын аймактарынын бири. Манхэттенде тескерисинче, жерлер кымбат жана аз, андыктан анын аймагында көптөгөн бийик мунаралар жайгашкан. Американын каттоо борборунун маалыматтарынын негизинде, шаар аянты 1214,4 км², алардын 785,6 км² — кургактын жана 428,8 км² (35,31 %) — суу.
Нью-Йорк шаары [[Манхэттен]], [[Статен-Айленд]] аралдарынан, батыш бөлүгү [[Лонг-Айленд]] аралынан, кичине түндүкамерикалык материк бөлүгүнөн - (Бронкс) жана нью-йорк жээктеринде жайгашкан бир канча майда аралдардан турат. Нью-Йорк болжол менен 40° түндүк кеңдигинде жана 74° батыш узактыгында жайгашкан. Нью-Йорктун эң бийик чокусу болуп, Статен-Айлендде жайгашкан, бийиктиги 125 м. жеткен Тодт-Хилл дөңү саналат. Статен-Айленд — абдан кеңири, тоолу, жашыл болгон шаардын аймактарынын бири. Манхэттенде тескерисинче, жерлер кымбат жана аз, андыктан анын аймагында көптөгөн бийик мунаралар жайгашкан. Американын каттоо борборунун маалыматтарынын негизинде, шаар аянты 1214,4 км², алардын 785,6 км² — кургактын жана 428,8 км² (35,31 %) — суу.
[[2008-жыл]]ы жүргүзүлгөн америкалык илимпоздордун геологиялык изилдөөлөрүнүн негизинде, түндүккө карай, шаардан 40 километр аралыкта эки геологиялык сынык бар. Эгерде жер титирөө катталса, болжолдуу түрдө 7 баллга чейин жетиши ыктымал. Ошону менен бирге эле, ал сыныктардын кеслиши [[Атомдук электростанциясы|АЭС]]тен алыс эмес жерде. Андыктан, курулуп жаткан мекемелер жана атомлук электростанциялыр кошумча текшерүүлөргө жана бекемдөөлөргө дуушар болууда.
[[2008|2008-жылы]] жүргүзүлгөн америкалык илимпоздордун геологиялык изилдөөлөрүнүн негизинде, түндүккө карай, шаардан 40 километр аралыкта эки геологиялык сынык бар. Эгерде жер титирөө катталса, болжолдуу түрдө 7 баллга чейин жетиши ыктымал. Ошону менен бирге эле, ал сыныктардын кеслиши [[Атомдук электростанциясы|АЭС]]тен алыс эмес жерде. Андыктан, курулуп жаткан мекемелер жана атомлук электростанциялыр кошумча текшерүүлөргө жана бекемдөөлөргө дуушар болууда.
=== Климаты ===
== Калкы ==
[[File:Mulberry_Street_NYC_c1900_LOC_3g04637u_edit.jpg|thumb|250px|[[Кичинекей Италия (Манхэттен)|Кичинекей Италия]] [[Манхэттен]]де.]]
Көп убакыт мурда, шаардын басымдуулук көпчүлүгүн Европанын жарандары түзүшкөн: [[XIX кылым|XIX к.]] ортосунда алардын көпчүлүгү - [[ирландецтер]] жана [[немецтер]], ал эми [[XX кылым|XX к.]] башында - [[жөөттөр]] жана [[итальяндыктар]] болгон. [[1940-жыл|40-жылдары]] Кошмо Штаттардын расмий эмес борборунун 94% калкын ак жүздүү адамдар түзүшкөн. Бирок этникалык өзгөрүүлөр, европеиддердин шаар четтерине да көчүп келиши менен өзгөрүп турган. «Субурбанизация» деген аталыштагы бул кубулуш массалык түрдө Нью-Йоркто пайда болгон. Шаардын четтеринен көчүп кете баштаган калкты, башка расадагылар түзө башташкан. Акыркы он жылда Нью-Йоркто азиялыктардын көбөйүшү байкалат, айрыкча [[кытайлар]], [[индейлер]] жана [[пакистандыктар]], ошондой эле Латын Американын жана Кариб бассейнинин тургундары.
Көп убакыт мурда, шаардын басымдуулук көпчүлүгүн Европанын жарандары түзүшкөн: [[XIX кылым|XIX к.]] ортосунда алардын көпчүлүгү - [[ирландецтер]] жана [[немецтер]], ал эми [[XX кылым|XX к.]] башында - [[жөөттөр]] жана [[итальяндыктар]] болгон. [[1940|40-жылдары]] Кошмо Штаттардын расмий эмес борборунун 94% калкын ак жүздүү адамдар түзүшкөн. Бирок этникалык өзгөрүүлөр, европеиддердин шаар четтерине да көчүп келиши менен өзгөрүп турган. «Субурбанизация» деген аталыштагы бул кубулуш массалык түрдө Нью-Йоркто пайда болгон. Шаардын четтеринен көчүп кете баштаган калкты, башка расадагылар түзө башташкан. Акыркы он жылда Нью-Йоркто азиялыктардын көбөйүшү байкалат, айрыкча [[кытайлар]], [[индейлер]] жана [[пакистандыктар]], ошондой эле Латын Американын жана Кариб бассейнинин тургундары.
Нью-Йоркко болгон күчтүү толкундуу миграциянын жыйынтыгында, XX кылымдын [[1980-жыл|80-жылдары]] шаар калкынын басымдуулук көпчүлүгүн [[латынамерикалыктар]] жана [[афроамерикалыктар]] түзүшкөн. Учурда Ричмонд — ак жүздүү адамдар басымдуу кылган жападан жалгыз аймак болуп саналат. Ал эми анын аймагы көп убакыттан бери «Гарлем филиалдарынан», «кичинекей Италиядан», «Чайнатаундардан», жөөттөрдүн «ист-сайддарынан», «латын кварталдарынын» мозаикасынан турат. Нью-Йоркко көчүп келгендердин чыныгы жүзүн Эллис-Айленддеги Иммигранттар Музейинен көрүүгө болот. Анткени учурда Кошмо Штаттардын жарандарынын болжолдуу 20 миллиону, дал ушул аймакта [[1954-жыл]]ы орун алган, башкы өткөрүүчү бөлүмдөн катталып өтүшкөн.
[[File:Chinatown_manhattan_2009.JPG|thumb|250px|[[Манхэттен]]деги [[Чайнатаун (Манхэттен)|Чайнатаун]].]]
Нью-Йоркко болгон күчтүү толкундуу миграциянын жыйынтыгында, XX кылымдын [[1980|80-жылдары]] шаар калкынын басымдуулук көпчүлүгүн [[латынамерикалыктар]] жана [[афроамерикалыктар]] түзүшкөн. Учурда Ричмонд — ак жүздүү адамдар басымдуу кылган жападан жалгыз аймак болуп саналат. Ал эми анын аймагы көп убакыттан бери «Гарлем филиалдарынан», «кичинекей Италиядан», «Чайнатаундардан», жөөттөрдүн «ист-сайддарынан», «латын кварталдарынын» мозаикасынан турат. Нью-Йоркко көчүп келгендердин чыныгы жүзүн Эллис-Айленддеги Иммигранттар Музейинен көрүүгө болот. Анткени учурда Кошмо Штаттардын жарандарынын болжолдуу 20 миллиону, дал ушул аймакта [[1954|1954-жылы]] орун алган, башкы өткөрүүчү бөлүмдөн катталып өтүшкөн.
Иммиграция — шаарлардын кескин турдө өсүүсүнүн башкы фактору болуп саналат. XIX к. [[1870-жыл|70-жылдарында]] шаардын тарыхый өзөгүн түзгөн - Нью-Йорк графстосунда, жашоочулардын саны миллиондон ашкан. Ал эми [[1896-жыл]]ы бирдиктүү Нью-Йорк-Ситини түзгөндө 3,4 млн. жеткен. [[2000-жыл]]ы Нью-Йоркто 8 008 278 адам жашаган, 3 021 588 түрак жай жана 1 852 233 үй бүлө болгон. [[Калктын жыштыгы]] - 10 194,2/км². Шаарда орточо жыштыгы менен 4074,6/км² жерде 3 200 912 турак жай бирдиги бар. Расалык курамы: 44,66 % ак жүздүүлөр, 26,59 % каралар, 0,52 % жергиликтүү американецтер ([[индейлер]]), 9,83 % азиаттар, 0,07 % тынчокеандыктар, 13,42 % башка расадагы адамдар, жана 4,92 % болсо, эки же андан көп расадагы адамдар. Калктын 26,98 % — латынамерикалыктар түзушөт.
[[File:Chinatown_manhattan_2009.JPG|thumb|[[Манхэттен]]деги [[Чайнатаун (Манхэттен)|Чайнатаун]].]]
Иммиграция — шаарлардын кескин турдө өсүүсүнүн башкы фактору болуп саналат. XIX к. [[1870|70-жылдарында]] шаардын тарыхый өзөгүн түзгөн - Нью-Йорк графстосунда, жашоочулардын саны миллиондон ашкан. Ал эми [[1896|1896-жылы]] бирдиктүү Нью-Йорк-Ситини түзгөндө 3,4 млн. жеткен. [[2000-жыл]]ы Нью-Йоркто 8 008 278 адам жашаган, 3 021 588 түрак жай жана 1 852 233 үй бүлө болгон. [[Калктын жыштыгы]] - 10 194,2/км². Шаарда орточо жыштыгы менен 4074,6/км² жерде 3 200 912 турак жай бирдиги бар. Расалык курамы: 44,66 % ак жүздүүлөр, 26,59 % каралар, 0,52 % жергиликтүү американецтер ([[индейлер]]), 9,83 % азиаттар, 0,07 % тынчокеандыктар, 13,42 % башка расадагы адамдар, жана 4,92 % болсо, эки же андан көп расадагы адамдар. Калктын 26,98 % — латынамерикалыктар түзушөт.
Шаардын турак жай коомунун кирешеси $38 293, үй-бүлөлөрдүкү — $41 887. Эркектердин орточо кирешеси $37 435, ал эми айымдардыкы $32 949. Калк жанына болгон киреше $22 402. Шаардын 21,2 % калкы жана 18,5 % үй-бүлөлөр кедейлүүлүк сызыгынан төмөн жашашат. Кедей жашаган адамдардын ичинен - 30,0 % 18 жашка жете электер жана 17,8 % 65 жаштан жогору жаштагы улгайган адамдар.
== Дин ==
Шаарда, дүйнөнүн бардык диндеринин жана секталарынын өкүлдөрү жашашат. Сан жагынан алганда хкистиандар менен иудаизм басымдуулук кылат. Нью-Йоркто негизги диндерге тиешелүү бардык мекемелер бар, мечиттер менен кошо<ref>[http://www.ny1.com/content/top_stories/122726/gingrich-blasts-cuomo-over-proposed-wtc-mosque Gingrich Blasts Cuomo Over Proposed WTC Mosque]{{ref-en}}</ref>.
=== Нью-Йорк чиркөөлөрү жана сарайлары ===
{{Бүтө элек-stub}}
[[File:Stvartannyc-ryangomez.JPG|thumb|upright|[[Ыйык Вардан Сарайы]]]]
* [[Иоанна Богослова Сарайы (Нью-Йорк)]]
* [[Нью-Йорктогу Ыйык Патрик Сарайы|Ыйык Патрик Сарайы (Нью-Йорк)]]
== Экономикасы ==
[[File:NYC_NYSE.jpg|thumb|210px|[[Нью-Йорк фонддук биржасы]] — дүйнөдөгү базар капиталынын өлчөму боюнча ири биржа.<ref>http://www.world-exchanges.org/files/file/stats%20and%20charts/July%202010%20WFE%20Market%20Highlights.pdf</ref>]]
Нью-Йорк - Кошмо Штаттардын жана дүйнөнүн негизги экономикалык борбору. Нью-Йоркту, [[Лондон]] жана [[Токио]] менен катар, дүйнөлүк экономикалык үч борбордун бири деп эсептешет<ref>{{cite(en) book |author=[[Saskia Sassen|Sassen, Saskia]], |title=''The Global City: New York, London, Tokyo'', |year=2001, |publisher=Princeton University Press, |edition=2ISBN |isbn=0691070636}}</ref>. Шаардын дүң продуктысы 2007-жылы $1210,2 млрд түзгөн, бул көрсөткүч менен ал АКШ ири мегашаарларынын алдына чыккан<ref>[http://www.usmayors.org/metroeconomies/0608/GMP_Report__June_2008.pdf US Metro Economies] // usmayors.org {{проверено|10|6|2009}}</ref>.
[[File:Nasdaq 2.jpg|мини|210px|left|Жогорку технологиялар компанияларынын биржасы [[Nasdaq|Насдак]].]]
[[File:Nasdaq 2.jpg|thumb|left|upright|Жогорку технологиялар компанияларынын биржасы [[Nasdaq|Насдак]].]]
[[File:Intersection_of_Nassau_Street_and_Broad_Street,_overlooking_Wall_Street_(2005).jpg|thumb|210px|[[Уолл-стрит]] - Американын каржы күчүнүн белгиси.]]
[[File:Intersection_of_Nassau_Street_and_Broad_Street,_overlooking_Wall_Street_(2005).jpg|thumb|upright|[[Уолл-стрит]] - Американын каржы күчүнүн белгиси.]]
Нью-Йорк өлкөнүн жана дүйнөнүн негизги каржы борборлорунун бири, шаарда жайгашкан каржы мекемелер 2008-жылдын аягында дүйнөлүк экономиканын 40% башкарып турушкан<ref name="London vs. New York">{{cite web|url=http://www.cincodias.com/articulo/mercados/Londres-versus-Nueva-York/20080901cdscdimer_3/cdsmer/|title=London vs. New York, 2005–06|format=PDF|publisher=Cinco Dias|accessdate=2008-03-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/616yQKWnF|archivedate=2011-08-22}}</ref><ref name="New York still World's Financial Capital">{{cite web|url=http://www.marketwatch.com/story/credit-crunch-shows-new-york-is-still-worlds-financial-capital/|title=New York still World's Financal Capital, 2005–06|format=PDF|publisher=Marketwatch|accessdate=2007-07-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/616yRlAPk|archivedate=2011-08-22}}</ref>. Нью-Йоркту өздөрүнүн баш-кеңсеси жайгашкан шаар болоорун төмөнкү, дүйнөлүк ири компаниялар тандап алышкан, алардын ичинде, [[Citigroup]], [[J.P. Morgan Chase & Co.]], [[American International Group]], [[Goldman Sachs Group]], [[Morgan Stanley]], [[Merrill Lynch]]. Мындай башка, шаарда ири, бирок каржы жаатына тиешеси жок компаниялар да бар, алардын ичине [[Verizon Communications]], [[Pfizer]], [[Alcoa]], [[News Corp.]], [[Colgate-Palmolive]] жана башкалар киришет. Шаарда төмөндөгү биржалар кеңсеси орун алган [[NYSE|Нью-Йорк фонддук биржасы]], [[NASDAQ]], [[Америкалык фонддук биржа]], [[Нью-Йорк соода-сатык биржасы]] жана [[:en:New York Board of Trade]]. Нью-Йорктогу каржы иштери төмөнкү Манхэттенде жайгашкан [[Уолл-стрит]]те борборлоштурулган.
Нью-Йорк өлкөнүн жана дүйнөнүн негизги каржы борборлорунун бири, шаарда жайгашкан каржы мекемелер 2008-жылдын аягында дүйнөлүк экономиканын 40% башкарып турушкан<ref name="London vs. New York">{{cite web|url=http://www.cincodias.com/articulo/mercados/Londres-versus-Nueva-York/20080901cdscdimer_3/cdsmer/|title=London vs. New York, 2005–06|format=PDF|publisher=Cinco Dias|accessdate=2008-03-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/616yQKWnF|archivedate=2011-08-22}}</ref><ref name="New York still World's Financial Capital">{{cite web|url=http://www.marketwatch.com/story/credit-crunch-shows-new-york-is-still-worlds-financial-capital/|title=New York still World's Financal Capital, 2005–06|format=PDF|publisher=Marketwatch|accessdate=2007-07-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/616yRlAPk|archivedate=2011-08-22}}</ref>. Нью-Йоркту өздөрүнүн баш-кеңсеси жайгашкан шаар болоорун төмөнкү, дүйнөлүк ири компаниялар тандап алышкан, алардын ичинде, [[Citigroup]], [[J.P. Morgan Chase & Co.]], [[American International Group]], [[Goldman Sachs Group]], [[Morgan Stanley]], [[Merrill Lynch]]. Мындай башка, шаарда ири, бирок каржы жаатына тиешеси жок компаниялар да бар, алардын ичине [[Verizon Communications]], [[Pfizer]], [[Alcoa]], [[News Corp.]], [[Colgate-Palmolive]] жана башкалар киришет. Шаарда төмөндөгү биржалар кеңсеси орун алган [[NYSE|Нью-Йорк фонддук биржасы]], [[NASDAQ]], [[Америкалык фонддук биржа]], [[Нью-Йорк соода-сатык биржасы]] жана [[:en:New York Board of Trade|New York Board of Trade]]. Нью-Йорктогу каржы иштери төмөнкү Манхэттенде жайгашкан [[Уолл-стрит]]те борборлоштурулган.
Шаардын экономикасынын жогорулашы, жергиликтүү салттык өндүрүштүн иштеп турушу менен да кармалып келет, бирок бул көрүнүш жылдан жылга кыскарууда. Шаардын өндүрүшүнүн негизги булактары болуп:[[унаа куруу]], [[химиялык өнөр жай]], [[мата]] өндүрүү жана азык түлүк саналат. Кирешенин жаңы булактары да тез өнүгүү үстүндө: [[биотехнология]], программалык камсыздандыруу, интернет-бизнес<ref>{{cite web|url=http://www.nyc.gov/html/imb/downloads/pdf/whitepaper.pdf|format=PDF|title=Protecting and Growing New York City's Industrial Job Base|publisher=The Mayor's Office for Industrial and Manufacturing Business|month=January|year=2005|accessdate=2008-09-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/616yT2llP|archivedate=2011-08-22}}</ref>.
* [http://wtfoto.ru/imen-nyu-jorka/ Нью-Йоркко тиешелүү ысымдар жана сүрөттөр]
[[Категория:АКШ шаарлары]]
[[Категория:Нью-Йорк|*]]
[[Category:АКШ]]
[[Category:АКШ шаарлары]]
[[Category:Нью-Йорк|*]]
[[Category:География]]
[[af:New York Stad]]
[[als:New York City]]
[[am:ኒው ዮርክ ከተማ]]
[[an:Nueva York]]
[[ang:Nīƿeoforƿīcburg]]
[[ar:نيويورك (مدينة)]]
[[arc:ܢܝܘ ܝܘܪܩ (ܡܕܝܢܬܐ)]]
[[arz:نيويورك]]
[[ast:Nueva York]]
[[ay:New York]]
[[az:Nyu-York]]
[[ba:Нью-Йорк]]
[[bar:New York City]]
[[bat-smg:Niojuorks]]
[[bcl:Nueva York]]
[[be:Горад Нью-Ёрк]]
[[be-x-old:Нью-Ёрк]]
[[bg:Ню Йорк]]
[[bn:নিউ ইয়র্ক সিটি]]
[[bo:ནེའུ་ཡོར་ཀ།]]
[[br:New York]]
[[bs:New York City]]
[[bug:Kuta New York]]
[[ca:Nova York]]
[[ce:Керла-Йорк (гIала)]]
[[ceb:Dakbayan sa New York]]
[[co:New York]]
[[cs:New York]]
[[cv:Çĕнĕ Йорк]]
[[cy:Dinas Efrog Newydd]]
[[da:New York]]
[[de:New York City]]
[[diq:New York City]]
[[dsb:New York City]]
[[el:Νέα Υόρκη]]
[[en:New York City]]
[[eo:Novjorko]]
[[es:Nueva York]]
[[et:New York]]
[[eu:New York]]
[[ext:Nueva York]]
[[fa:نیویورک (شهر)]]
[[fi:New York]]
[[fiu-vro:New York]]
[[fo:New York City]]
[[fr:New York]]
[[frp:New York]]
[[fy:New York City]]
[[ga:Nua-Eabhrac (cathair)]]
[[gan:紐約]]
[[gd:Eabhraig Nuadh (baile)]]
[[gl:Nova York - New York]]
[[gn:Táva Nueva York]]
[[gv:Caayr York Noa]]
[[he:ניו יורק]]
[[hi:न्यूयॉर्क नगर]]
[[hif:New York City]]
[[hr:New York City, New York]]
[[hsb:New York City]]
[[ht:Nouyòk]]
[[hu:New York]]
[[hy:Նյու Յորք]]
[[ia:New York (citate)]]
[[id:New York City]]
[[ig:New York City]]
[[ik:Tchiaq York Iniqpak]]
[[ilo:Ciudad ti New York]]
[[io:New York]]
[[is:New York-borg]]
[[it:New York]]
[[ja:ニューヨーク]]
[[jbo:niuiork. zei tcadu]]
[[jv:New York]]
[[ka:ნიუ-იორკი]]
[[kk:Нью-Йорк]]
[[km:ទីក្រុងញូវយ៉ក]]
[[kn:ನ್ಯೂ ಯಾರ್ಕ್ ನಗರ]]
[[ko:뉴욕]]
[[krc:Нью-Йорк]]
[[ku:New York City]]
[[kw:Evrek Nowydh]]
[[la:Novum Eboracum (urbs)]]
[[lad:Mueva York]]
[[lb:New York City]]
[[lez:Нью-Йорк]]
[[li:New York City]]
[[lij:Neuva York (çittæ)]]
[[ln:New York]]
[[lt:Niujorkas]]
[[lv:Ņujorka]]
[[mg:New York]]
[[mhr:Нью-Йорк]]
[[mi:New York City]]
[[mk:Њујорк (град)]]
[[ml:ന്യൂയോർക്ക് നഗരം]]
[[mn:Нью-Йорк хот]]
[[mr:न्यू यॉर्क शहर]]
[[mrj:Нью-Йорк]]
[[ms:Bandar Raya New York]]
[[mwl:Nuoba Iorque]]
[[mzn:نیویورک]]
[[na:New York]]
[[nah:Āltepētl Yancuīc York]]
[[nap:Nova York]]
[[nds:New York]]
[[nds-nl:Niej-York]]
[[ne:न्यूयोर्क शहर]]
[[nl:New York City]]
[[nn:New York by]]
[[no:New York]]
[[nov:Novi York]]
[[nrm:Nouvieau York]]
[[oc:Nòva York]]
[[os:Нью-Йорк]]
[[pa:ਨਿਊਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ]]
[[pam:New York Lakanbalen]]
[[pap:New York City]]
[[pdc:Nei Yarrick Schtadt]]
[[pfl:Nju Yoorg Siddi]]
[[pl:Nowy Jork]]
[[pms:New York]]
[[pnb:نیو یارک شہر]]
[[pt:Nova Iorque]]
[[qu:New York]]
[[rm:New York]]
[[rmy:New York City]]
[[ro:New York (oraș)]]
[[roa-rup:New York City]]
[[roa-tara:Nuève York]]
[[ru:Нью-Йорк]]
[[rue:Ню Йорк (місто)]]
[[sa:न्यू यार्क]]
[[sah:Нью Йорк]]
[[sc:New York]]
[[scn:Nova York]]
[[sco:New York Ceety]]
[[sh:New York]]
[[simple:New York City]]
[[sk:New York (mesto)]]
[[sl:New York]]
[[so:New York]]
[[sq:New York City]]
[[sr:Њујорк]]
[[stq:New York City]]
[[sv:New York]]
[[sw:New York]]
[[szl:Nowy Jork]]
[[ta:நியூயார்க் நகரம்]]
[[te:న్యూయార్క్]]
[[tg:Ню-Йорк]]
[[th:นครนิวยอร์ก]]
[[tk:Nýu-Ýork]]
[[tl:Lungsod ng New York]]
[[tpi:Niu Yok Siti]]
[[tr:New York]]
[[tt:Нью-Йорк]]
[[ty:New York]]
[[udm:Нью-Йорк]]
[[ug:Nyu York Shehiri]]
[[uk:Нью-Йорк]]
[[ur:نیویارک شہر]]
[[uz:Nyu York]]
[[vec:New York]]
[[vep:Uz' Jork]]
[[vi:Thành phố New York]]
[[vo:New York (zif)]]
[[war:Syudad han New York]]
[[wuu:纽约市]]
[[xal:Нью Йорк балһсн]]
[[xmf:ნიუ-იორკი]]
[[yi:ניו יארק (שטאט)]]
[[yo:New York]]
[[za:Niujyoz]]
[[zh:纽约]]
[[zh-classical:紐約市]]
[[zh-min-nan:New York Chhī]]
[[zh-yue:紐約市]]
[[zu:New York (idolobha)]]
| 