Байыркы кыргыздар ЭКОНОМИКА ЖАНА ДҮЙНӨЛҮК ТҮШҮНҮҮ
Байыркы кыргыздардын мекени. Байланыштын үч жолу бар. атап айтканда байыркы кыргыздардын мекени. Биринчиси боюнча, байыркылар
Тергиз жээгиндеги Кырт-Нор көлүнүн айланасын мекендеген.
азыркы Монголиянын түндүк-чыгышында. Экинчиси боюнча, Чыгыш Тянь-Шань (Теңир-Тоо) – азыркы Чыгыш Түркстандын аймагы жана Кыргызстандын түндүгү байыркы кыргыздардын мекени болуп эсептелет. Турстана. Бул жерлер азыркы Чыгыш Түркстандын Манас, Кара-Шаар сыяктуу шаарларынын түндүк капталында, Боро-Хоро кырка тоосунун түндүгүндө жайгашкан. Үчүнчүсү боюнча, Моде-шаньюй[1] кыргыздарды басып алган мезгилде (б. з. ч. 201-ж.) Тарбагатай тоолорунун аймагын (Чыгыш Түркстандын Иле-Казак автономиялуу облусунун аймактары) мекендеген. Алар мен үчүн канчалык айырмаланбасын. ния, Сионгну доорундагы гянгундар кыргыздардын ата-бабалары экендиги талашсыз.
Байыркы кыргыздар жөнүндө маалыматтар «Кыргыз» этнониминин биринчи жолу кытай тарыхчысы Сыма Цяндын (б. з. ч. 145-86) «Ши-цзы» («Тарых жазуулары») эмгегинде кездешип, биздин заманга чейинки 201-ж. д. Хунндардын башкаруучусу Модэ-шаньюй Кытайдын түндүгүндө жана түндүк-батышында жашаган элдерге каршы жортуулга чыккан. Андан кийин гегун, динлин, синли, кюэше-цуйше (кыпчактар) сыяктуу бир катар өз алдынча урууларды өзүнө баш ийдирген. Бул маалымат кыргыздардын тарыхы үчүн өтө маанилүү, анткени «кыргыз» этнониминин кытай булактарында: Гэгун, Гяньгун, Цзянгун, Сяцзя, Хягас, Когыр, Кыргур формаларында кездешет.
Сыма Цяндын маалыматына таянсак, кыргыздар биздин заманга чейинки 19-кылымда болгон. д. биринчи мамлекетти түзүшкөн. Бирок коңшу элдердин тынымсыз баскынчылык аракеттеринин натыйжасында кыргыздар биздин замандын 2-3-к. д. түндүктү Енисейге сүрүп салышкан.
Дыйканчылык. Кыргыздар күнүмдүк турмушта жапайы жаныбарларга, тоо текелерге, канаттууларга аңчылык кылган. Аңчылыкта түрдүү капкандар жана торлор колдонулган. Канаттууларды колго үйрөтүү жана аңчылыкта колдонуу ошол мезгилден башталган.
Байыркы кыргыздар мал чарбачылыгы менен алектенишкен. Мындан тышкары, алар дыйканчылыкты өздөштүргөн – буудай, кара буудай, арпа жана таруу сепкен. Дан оруу үчүн таш жана коло орок колдонулган. Түшүм үйдө курулган коммуналдык чуңкурларда сакталган.
Кол өнөрчүлүк өнүккөн. Чеберлер колодон курал - канжар, найза, жебенин учтарын, куралдарды - орок, балта жасашкан. Кийим тигүү үчүн жүн токулуп, малдын терилери иштетилген. Жүндөн кийиз жасалып, ал боз үйгө жабуу катары колдонулган. Кооз зер буюмдарын жасаган усталар болгон.
Байыркы кыргыздардын дүйнө таанымы. Байыркы кыргыз элинин турмушу жана күнүмдүк турмушу, чарбасы ар дайым курчап турган дүйнө менен тыгыз байланышта болгон. Алар жаратылышка тирүү жан катары мамиле кылышкан. Байыркы кыргыздар жаратылышка каршы чыккан эмес, үстөмдүк кылуучу ролду талап кылган эмес, тескерисинче, ага аяр, камкордук менен мамиле кылып, өзүн анын ажырагыс бөлүгү деп эсептешкен.
Жаратылыш менен болгон мындай мамилени аңдап билүү кыргыз элинин уламыштарында жана уламыштарында кеңири чагылдырылган. Мисалы, кыргыз фольклорунун чыгармаларында «Баарынан өйдө эмне бар?» Жооп баарынан мурда күн, асман, жаныбарлар, жарык, от, жер деп берилет. Ошондо гана бул сериалда эл деген адамдар болгон.
Бул байыркы кыргыздарда биринчи орунда Улуу Жаратуучу, андан кийин адамды курчап турган жаратылыш турганынан кабар берет. Алар аңчылыкта ийгилик, түшүм алуу, балык уулоодогу ийгилик жана акырында адамдын өмүрү жана өлүмү, уруусунун жыргалчылыгы же жакырчылыгы табияттан көз каранды экенин түшүнүшкөн.
Демек, байыркы кыргыздар жаратылышка каршы чыккан эмес.
Кыргыздар ар бир жандын атасы – күндүн, эненин – жер, кандын – суу, жандын – абасы бар деп эсептешкен. Демек, ыйык эрежелер – сууну булгабагыла, керексиз кыйбагыла, токойлорду өрттөбөгүлө.
Байыркы кыргыздардын дүйнө таанымында башкы кудай болгон
Улуу Жаратуучу. Анын күчү жана күчү чексиз деп эсептелген: ал ааламды, жаратылыш кубулуштарын, жер бетиндеги бардык тиричиликти жана адамды жараткан. Кыйынчылык коркунучу болгондо кыргыздар аны жардамга, колдоого чакырышкан. Ошол жерден байыркы замандан бүгүнкү күнгө чейин сакталып келе жаткан популярдуу кайрылуулар же өтүнүчтөр келип чыгат: «Мээрим-Силер Эң Жогорку Жаратуучусуңар!», «Мээримдүү Жер!», «Мээримдүү Суу!"