Вирустуу гепатит

Вирустук гепатит (HEP-uh-TY-tiss) – бул вирус гепатити пайда кылган боордун сезгениши. Сезгенүү сиздин иммундук системаңыз коркунучту вирус сыяктуу сезгенде болот жана ошол жерди курчоо, сиздин денеңизди коргоо үчүн ак кан денечелерин жиберет. Бул кызарып сезгенүүнү, шишикти, атүгүл кээде ооруксунууну пайда кылат.

Вирус гепатити

Гепатит боорду жабыркатат жана цирроз (sur-ROH-siss) деп аталган боордун карттануусун пайда кылышы мүмкүн. Цирроз боордун рагын, боор жетишпестигин пайда кылып, өлүмгө чейин алып барышы мүмкүн.

Бооруӊуз сиз жеген азыкты энергияга айландырат. Ал ошондой эле канды алкоголдон жана башка уу заттардан тазалайт, ашказан менен ичегинин тамак сиңиришине жардам берет жана организмге кан кетүүнү  көзөмөлдөө жана токтотууга керектүү белокторду иштеп чыгат.[1]

Вирустук гепатиттин жайылышы

Гепатит А жана гепатит В адатта азыктар же вирус жуккан адамдын заара-заңы менен булганган суу менен байланышта болгондо жайылат. Сиз гепатит Е менен тамакка жакшы кайнатылбаган чочко, бугу этин же моллюсктарды колдонуу менен да жуктуруп алышыңыз ыктымал.

Гепатит В, Гепатит С жана гепатит D оорулуунун каны менен байланыш болгондо жайылат. Гепатит В менен D организмдин дагы башка суюктуктары менен тийишкенде да жайылышы ыктымал. Бул ар кандай жолдор менен, мисалы, баңги зат ийнелерин чогуу колдонууда же сактанбаган жыныстык катнаш учурунда болушу мүмкүн.[2]

Вирустун типтери ортосундагы айырмачылык

Окумуштуулар вирустук гепатиттин А, В, С, D жана Е тамгалары менен белгиленген 5 уникалдуу түрүн айырмалашат. Баары боордун оорусуна алып келишсе да, алар өз ара кыйла айырмаланышат.

А гепатитинин (HAV) вирусу вирус жуккан адамдардын заңдарында кездешет жана көпчүлүк учурда булганган суу же тамакты колдонуу аркылуу өткөрүлүп берилет. Ошондой эле HAV жыныстык катнаштын кээ бир түрлөрүндө да жайылтылышы мүмкүн. Инфекциялар көп учурда жеңил түрдө өтөт жана көпчүлүк адамдар толугу менен айыгып кетишет да, андан кийинки HAV-инфекцияларга моюн беришпейт. Бирок HAV-инфекциялары оор өтүп, жашоого коркунуч жаратышы да ыктымал. Дүйнөнүн санитардык шарттары начар райондорундагы көпчүлүк адамдар бул вирусту жуктуруп алышкан. HAVдын алдын алуу үчүн коопсуз жана натыйжалуу вакциналар бар.

В гепатитинин вирусу (HBV) организмдин оору жуккан каны, бел суусу жана башка суюктуктарынын таасир этиши аркылуу өткөрүлүп берилет. HBV оору жуккан энелерден ымыркайларга төрөт учурунда же үй-бүлө мүчөсүнөн ымыркайга наристе кезинде жугушу мүмкүн. Инфекция жуктуруу ошондой эле HBV жуккан кан жана кан азыктарын куюу, медициналык дарылоо учурунда оору жуккан ийнелер жана ийне аркылуу сайынчу баңги заттарды колдонуу аркылуу болушу да мүмкүн. HBV ошондой эле HBV жуккан кеселдерди кароо учурунда ийне саюудан кокус жаракат алуусу мүмкүн болгон медициналык кызматкерлер үчүн да тобокелдик жаратат. HBVдин алдын алуу үчүн коопсуз жана натыйжалуу вакциналар бар.

С гепатитинин вирусу негизинен оору жуккан кан аркылуу өткөрүлүп берилет. Бул с гепатитин жуктурган канды жана кан азыктарын куюу учурунда жана медициналык дарылоо учурунда оору жуккан ийнени саюу же ийне аркылуу колдонулчу баңги заттарды пайдалануу учурунда өткөрүлүп бериши ыктымал. Инфекциянын жыныстык жол менен өткөрүлүшү мүмкүн, бирок алда канча сейрек кездешет. С гепатитине каршы вакцина жок.

Гепатит D (HDV) вирусу пайда кылган инфекциялар HBV оорусун жуктуруп алгандарда гана пайда болот. Кош HDV жана HBV инфекциялары олуттуураак ооруга жана начар акыбетке алып келиши мүмкүн. В гепатитине каршы вакциналар HDV инфекциясынан коргоону камсыздайт.

Гепатит Е вирусу негизинен булганган суу менен тамак-ашты колдонууда жугат. Гепатит Е дүйнөнүн өнүгүп келе жаткан өлкөлөрүндө В гепатитинин оорунун ыкчам жайылышынын себеби болуп саналат жана улам барган сайын өнүккөн өлкөлөрдөгү оорулардын олуттуу себеби катары таанылууда. С гепатити инфекциясынын алдын алуу үчүн коопсуз жана натыйжалуу вакциналар иштелип чыккан, бирок алар кеңири жайылтылган эмес.

Оорунун узактыгы

Гепатит А бир нече жумадан бир нече айга чейин созулушу мүмкүн.

Гепатит В бир нече жумага созулган жеңил оорудан олуттуу, өмүр бою (өнөкөт) коштогон абалга өтүшү ыктымал. Оору жуктурган иммундаштырылбаган ымыркайлардын 90 пайыздан ашууну өнөкөт инфекцияга дуушар болушат, бирок оору жуктурган өспүрүм курактагы балдар жана чоңдордо өнөкөт В гепатити пайда болот.

Гепатит С бир нече жумага созулган жеңил оорудан олуттуу өмүр бою коштоочу (өнөкөт) инфекцияга өтүшү ыктымал. С гепатитин жуктурган көпчүлүк адамдарда өнөкөт С  гепатити пайда болот.[3]

С гепатитинин вирусу менен боор рагынын байланышы

Гепатит С вирусу гепатоцеллюлярдык карциноманын (ГЦК), күч алган боор фиброзунун жана боор циррозунун себеби болуп саналган курч жана өнөкөт инфекцияларды пайда кылат.

ГЦКнын өөрчүүсүнүн негизги тобокелдиги болуп ВГС инфекциясы эсептелет, ал эми ГЦКнын өөрчүүсүнүн эң жогорку тобокелдиги ВГВ жана ВГД, ВГС же ВИЧ коинфекциясы менен байланышкан.

Өнөкөт ВГСтагы ГЦКнын өөрчүү тобокелдиги фактору болуп боордун синхрондук оорулары, вирустук гепатит, жашоо образы факторлору жана ашыкча салмак жана кант диабети эсептелет. Чылым тартуу, алкоголду жана кофени пайдалануу сыяктуу жашоо факторлору ГЦКнын ВГСга өөрчүп кетүүсүн тездетет.

ВГСтты дарылоо максаты болуп инфекцияны жоготуу, аны башка адамдарга жуктурууну азайтуу жана ГЦКнын  өөрчүү тобокелдигин төмөндөтүү саналат.

А гепатити

Негизги макала: А гепатити (кыргыз тилиндеги негизги макалага шилтеме)

А гепатитин же инфекциялык сарыкты А (HAV) гепатитинин вирусу, көп учурда булганган тамакты кабыл алуу менен байланышкан заң-ооз жолу менен берилүүчү пикорнавирус пайда кылат.

Ал гепатиттин курч түрүн чакырат жана өнөкөт стадиясы жок. Бейтаптын иммундук системасы иммунитетти болочок инфекцияга карата камсыздаган HAVга каршы антитулкуну иштеп чыгат. А гепатити менен ооруган адамдарга эс алуу, суу балансын толуктоо жана алкоголду колдонуудан качуу сунушталат.

HAV-инфекцияны 10 жылга чейин алдын алуучу вакцина бар. Гепатит А жеке байланышта, чийки деңиз азыктарын же булганган сууну колдонуудан жайылышы мүмкүн. Бул негизинен үчүнчү дүйнөнүн өлкөлөрүндө болуп өтөт.

Катаал жеке гигиена, ошондой эле чийки жана тазаланбаган азыктардан баш тартуу инфекциянын алдын алууга жардам бериши мүмкүн. Оору жуктурган адамдар HAVды сарык пайда болгонго чейин эки жума мурун жана бир жумадан кийин заң менен бөлүп чыгарышат.

Инфекция менен оорунун башталышынын ортосу орточо 28 күндү (15 күндөн 50 күнгө чейин) түзөт  жана алардын көпчүлүгү 2 айдын аралыгында толугу менен айыгышат, арийне, болжол менен оорулуулардын 15%ы тынымсыз же кайталанган жышаандарды алгачкы диагноз  коюлгандан тартып алты айдан бир жылга чейин сезишет.

B гепатити

Негизги макала: В гепатити (орус тилиндеги негизги макалага шилтеме)

Гепатит В курч кармаган, ошондой эле өнөкөт гепатитти пайда кылган гепатит В, гепаднавирус тарабынан келип чыгат. Өнөкөт гепатит вирусту алгачкы жуктуруп алгандан кийин жеңип чыга албаган чоң адамдардын 15%ында өөрчүйт.

Идентификацияларган ыкмалар кан менен байланышты, кан куюуну (азыркы учурда сейрек кездешет), антисанитардык татуировкалоону, жыныстык катнашты же эмчек эмизүүдө эненин балага былжырлуу чел кабыкчалары менен тийишүүсүн камтыйт; трансплацентардык аргындаштыруу учурлары сейрек кездешет.

Бирок кезиккен учурлардын болжол менен жарымында инфекцияны аныктоого мүмкүн эмес. Кан менен байланыш баңги заттарды көк кан тамырга колдонуу үчүн ийнелерди чогуу пайдаланууда, миздүү устара сыяктуу сакал алгыч шаймандарды колдонууда же оору жуккан адамдардын жарасына тийүү учурунда болуп өтүшү ыктымал. Ийне алмаштыруу программасы көптөгөн өлкөлөрдө алдын алуунун бир түрү катары түзүлгөн.

Өнөкөт В гепатити бар бейтаптарда вируска каршы антитулку бар, бирок алар боордун  оору жуккан клеткаларын тазалоого жетишсиз.

Оору түрлөрү

Ооруну 2 түрдүү вирустар (А жана Б) козгойт. Бири жугуштуу гепатитти (Боткин оорусун), экинчиси кан сары суу гепатитин козгойт. Алар сырткы чөйрөнүн түрдүү таасирине туруктуу: бөлмө температурасында 1 жыл, суукта 4,5 жылга чейин сакталат. Күн нурунун таасиринен 1,5 саатта, кайнатуудан 30—40 минутада өлөт. Боткин оорусу менен ооругандар заңы менен вирус бөлүп чыгарып айлана-чөйрөнү булгайт. Оорунун козгогучу дени соо кишиге вирус менен булганган тамак-аш, оюнчук, сүлгү, идиш-аяк, жуулбаган кир кол, чымын-чиркей аркылуу; кан сары суу гепатити медициналык аспаптарды чала стерилдөөдөн жугат.

Вируска каршы дарылар

Вирус организмге жуккандан кийин 3—6 жумага, кээде 1 жылга чейин оорунун белгиси байкалбайт (инкубациялык мезгил).

Белгилери

Оору башталганда адамдын алы кетип, тез чарчайт. Тамакка табити тартпайт, ооздун ичи ачуу даамданып, зарна болот, кекирет, окшуп кусат. Ичи ооруп, өтүшү мүмкүн. Кээде баш ооруп, чүчкүрүп, мурун бүтүп жөтөлөт, булчуңдар, муундар ооруйт, эт ысыйт (кээде температура 39—40°ка көтөрүлөт). Зааранын өңү пиво же коюу чайга окшоп, заңы бозоруп, агыш тартат. Андан кийин көздүн агы, дене саргаят. Кээде оору билинбей жалпы абалы бир аз начарлап, денеси саргайбай өтөт. Оорулуу өзүн оору деп сезбегендиктен врачка убагында кайрылбай, тегерегиндегилерге ооруну таратат.
Мындай учурда оору күчөп кетип, көпкө созулушу жана кабылдоого алып келиши мүмкүн. Дарылоо ооруканада врачтын көзөмөлүндө жүргүзүлөт. Убагында ооруканага жатып, врачтын көрсөтмөлөрүн аткаруу оорулуунун жакшы болуп, айыгып кетүүсүнө түрткү берет. Ооруп айыккан адам 6—12 ай режимди туура сактап, убагы менен сапаттуу тамактануусу зарыл. Сүт азыктарын, жашылча, жемиш, майсыз эт, балык, минералдуу суу берүү сунуш кылынат. Оор жумуш жасоого, спорт оюндары менен машыгууга, суукка урунууга, күнгө күйүүгө болбойт. Спирт ичимдиктерин, куурулган, өткүр тамактарды, майлуу эт, консерва азыктарын, шоколад жешке болбойт. Эгерде режимди туура, так сактабаса оору кабылдап, боордун циррозуна айланып кетүүсү мүмкүн: 2 жылга чейин врачтын көзөмөлүндө болуп, жеңил жумушта иштөөсү талапка ылайык.

Алдын алуу

Оорунун алдын алууда оорулууну тезинен ооруканага жеткирип, ал жаткан бөлмөгө дезинфекция жүргүзүлөт; оорулуу менен бирге болгондор 45 күнгө чейин медициналык көзөмөлдө болот. Балдарга гамма-глобулин куюлат. Өздүк гигиенаны сактап, донорлорду жакшылап текшерүү, медициналык аспаптарды абдан стерилдөө талапка ылайык.

Колдонулган адабияттар

Кыргыз Совет Энциклопедиясынын Башкы редакциясы. «Ден соолук» Медициналык энциклопедия. - Ф.:1991, ISBN 5-89750-008-8