Днепр (шаар)
Днепр (укр. Дніпро) — борбордун, Украинанын чыгышы менен түштүгүнүн кесилишиндеги шаар, Днепропетровск облусунун административдик борбору, Днепр районунун жана Днепр шаардык жамааты, ошондой эле Днепр агломерациясынын борбору. Днепр жана Самара дарыяларында жайгашкан[1]. Ири өнөр жай, маданий, илимий жана инновациялык борбор. Украинанын Киев, Харьков жана Одессадан кийинки төртүнчү шаары.
| Шаар | |||
| Днепр | |||
| укр. Дніпро | |||
 | |||
| |||
| Баш ийгени |
облустук борбору | ||
|---|---|---|---|
| Облус |
Днепропетровск облусу | ||
| Ички бөлүнүшү |
8 райондор | ||
| Тарыхы жана Географиясы | |||
| Негизделген күнү | |||
| Мурунку аталышы |
Екатеринослав, Новороссийск, Сичеслав, Днепропетровск | ||
| Макамдын берилиши |
1778 | ||
| Аянты |
409,718 | ||
| Калкы | |||
| Калкынын саны |
984 423 (2023) | ||
| Жыштыгы |
2411 адам/км2 | ||
| Сандык идентификаторлор | |||
1796-жылга чейин жана 1802-1926-жылдары шаар Екатеринослав, 1796-1802-жылдары Новороссийск, 1926-2016-жылдары Днепропетровск деп аталган.
Украинанын ири өнөр жай борборлорунун бири; Кара металлургия, металл иштетүү, машина куруу жана оор индустриянын башка тармактары өзгөчө өнүккөн. Днепр совет мезгилиндеги коргонуу жана космос өнөр жайынын негизги борборлорунун бири болгон, шаарда Украина ССРинин Кара металлургия министрлиги жайгашкан. Аскердик өнөр жайы өнүккөндүктөн Днепр 1990-жылдарга чейин чет элдиктер үчүн жабык шаар болгон.
2020-жылдын 1-январына карата шаарда 990 724 адам жашаса, 993 220 адам шаардык кеңештин чектеринде, анын ичинде Авиаторское шаар тибиндеги калктуу конушунда жашаган[2]. 1976-2011-жылдары Днепрдин калкынын саны 1 миллиондон ашты (бул 2017-жылдын аягында - 2018-жылдын башында болгон)
Аталышы түзөтүү
Баштапкы аты Екатеринослав, Г.А.Потемкиндин сунушу боюнча императрица Екатерина IIнин асмандагы колдоочусу Ыйык Екатеринанын урматына; шаар 1776-1796 жана 1802-1926-жылдары ушундай аталып калган.
Жазма булактарда «Екатеринослав» аты биринчи жолу 1776-жылдын 23-апрелинде Азов губернатору В.А.Чертковдун Григорий Потемкинге жасаган докладында эскерилет, мында план, профилдер, фасаддар жана сметалар деген сөз болгон. Шаар 1784-жылга чейин Днепрдин сол жээгинде болгон. Андан кийин курулуш расмий түрдө оң жээкке өткөн. Екатерина IIнин 1784-жылдын 22-январындагы жарлыгында: «Екатеринослав деп аталган провинциялык шаар Кайдактын жанындагы Днепр дарыясынын оң жээгиндеги эң жакшы ыңгайлуулук болушу керек...» (Жаңы Кодак дегенди билдирет) деп айтылат.
1796-1802-жылдары шаар Новороссийск деп аталган. Атын өзгөртүү император Павел Iнин апасы императрица Екатерина IIнин ишмердүүлүгү тууралуу эстеликтерди жок кылууну каалоосунун алкагында болду. Павел I өлгөндөн кийин император Александр I 1802-жылы шаарга мурунку атын кайтарып берген[3][4].
1926-жылы 20-июлда Екатеринослав шаары Днепропетровск, ошол эле учурда Екатеринослав бекети Днепропетровск бекети деп өзгөртүлгөн. Жацы ат шаар турган Днепр дарыясынан жана эмгек жолун ушул жерден баштаган советтик партиялык жана мамлекеттик ишмер Григорий Петровскийдин ысымдарынан түзүлгөн[5].
2016-жылдын 19-майында Украинанын Жогорку Радасы декоммунизациялоо процессинин алкагында Днепропетровск шаарын дарыянын аты менен Днепр (укр. Дніпропетровськден укр. Дніпро) деп өзгөртүп[6], 3-июнда бул чечим күчүнө кирген[7].
Шаардын атын өзгөртүүгө байланыштуу жаңы аталыштын башка тилдерге которулушу боюнча белгисиздик жаралган. Ошентип, Украинанын Улуттук эс тутум институтунун окумуштуулары бул ысымды украин, орус жана англис тилдеринде бирдей айтуу керек деп эсептешкен: "Дніпро", "Днипро", "Dnipro"[8].
2018-жылдын сентябрында ММКлар Украинанын Улуттук илимдер академиясынын Украин тили институтунун Павел Гриценко кол койгон жообун жарыялаган, анда Днепр шаардык кеңешинин расмий өкүлдөрүнүн суроосуна “Днепр ” деп орусча айтканда туура болмок. Катта ошондой эле энчилүү ысымдарды орус тилине өткөрүү маселеси орус тилчилеринин компетенциясына кирери айтылат[9].
Бир нече расмий эмес же бекитилбеген ысымдар да белгилүү: Сичеслав (расмий эмес түрдө БУУ жана Украина мамлекетинин тушунда, болжол менен 1919-ж.), Красноднепровск (бекитилген эмес, 1924-ж.), Днепрослав (расмий эмес, Улуу Ата Мекендик согуш учурундагы немис баскынчылыгы)[10].
Булактар түзөтүү
| Category:Dnipro Викиказынада |
- ↑ Основные и интересные факты о городе Днепропетровск(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року Калып:Wayback // Державна служба статистики України. Київ, 2020. Стор. 17-21
- ↑ Никонов В. А. Краткий топонимический словарь. — М.: Мысль, 1966. — С. 125.
- ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М.: Русские словари, 1998. — С. 142.
- ↑ Дніпропетровська область // Історія міст і сіл Української ССР. — К.: Українська радянська енциклопедія, 1969. — Т. 4. — С. 87.
- ↑ Состоялось пленарное заседание Верховной Рады Украины 19 мая 2016, 10:13 Калып:Wayback: «…Согласно документу город Днепропетровск Днепропетровской области переименован в город Днепр. Соответствующий проект постановления зарегистрирован под № 3864.»
- ↑ Парубий подписал постановления о Днепре и Горишних Плавнях Калып:Wayback // LB.ua, 01.06.2016
- ↑ В’ятрович: російською нова назва Дніпропетровська пишеться Днипро (укр.)(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Українська правда. Текшерилген күнү 12 -сентябрь (аяк оона) 2019.
- ↑ Институт украинского языка: название города на русском – Днепр, а не Днипро(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). dnepr.news. Текшерилген күнү 12 -сентябрь (аяк оона) 2019.
- ↑ Максим Кавун. Сколько имён у Днепропетровска?(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). ЧАО «Сегодня Мультимедиа» (2006). Текшерилген күнү 26 -июль (теке) 2015.