Катаган

Катаган - орто кылымдагы монгол уруусу, Чыңгыз хандын уруусу менен туугандык байланышы бар, монголдордун басып алуусу жана түрк уруулардын монголдор менен болгон ассимиляция учурунда азыркы казактардын, кыргыздар, каракалпак, өзбектердин, буряттардын этногенезинде өз ролун ойногон.

Чыгуусу

Катаган ( хатагиндер ) монгол уруусу, монголдордун энеси Алан-гоанын эң улуу уулу Буха-Хатагтан чыккан. Катаган уруусу Чыңгыз хандын уулу Чагатай менен бирге Трансоксианага келип, көптөгөн азыркы түрк элдеринин саясий тарыхында жана этногенезинде эбегейсиз зор роль ойногон .

Катагандар жөнүндө маалымат Рашид ад Диндин 14-кылымда жазылган, тарыхый-этнографиялык эмгектеринин бири « Жами ат-таварих » аттуу эмгегинде кездешет. Бул эмгекте Катаган уруусу нирун-монгол урууларынын курамында Катаки деген ат менен эскерилет .

Катагандар өзбектердин курамында

Маалыматка ылайык, XVI кылымдын ортосунда катагандар өзбек улутунун белгилүү урууларынын катарына кирген. Катаган уруусу өзбек улутунун 92 уруусунун ичинде деп аталган.

Өзбек катаган уруусунан чыккан атактуу инсан 16-кылымдын тарыхчысы Мухаммед Яр ибн Араб Катаган болгон, ал «Мусаххир ал-билад» («Өлкөлөрдүн багынышы») эмгегин перс тилинде жазган. Чыгармада Шайбаниддердин тарыхы баяндалат.

Бухарага отурукташкан өзбек катагандары шаарда Катаган кварталын түзүшкөн

Тарыхый маалыматтарга караганда, XVII кылымдын 40-жылдары Катагандар Балхта жана жарым-жартылай Кундузда жашаган күчтүү жана туруксуз уруулардын бири болгон. Аштарханиддер доорунда Балх аймагы катагандарга улуска берилген. Ошол эле учурда катагандар күчтүү саясий бирикме катары түзүлүшкөн. 17-кылымдын башында, Катаган уруусунан чыккан Махмудбийдин башкаруу учурунда Балх жана Бадахшан катагандардын жери деп атала баштаган.

Катагандар казактардын курамында

Тынышпаевдин айтымында, катагандар казак ханы, Ташкенттин башкаруучусу Турсун хандын негизги күчүн түзүп, 1628- жылы казактын дагы бир ханы Есимден өз ара күрөштө жеңилип калган. Ошондон кийин бир кездеги көп сандаган күчтүү катаган уруусу бир нече бөлүккө бөлүнгөн: калган бөлүгү Шаншыкылы деген ат менен Улуу жүздүн казактарына кошулган, катагандардын башка бөлүгү өзбектердин, каракалпактардын жана кыргыздардын курамына кирген.

Абу-л-Гази-бахадур-хандын «Шажара-йи Турк ва Могулда» жазганына караганда, 1628-жылы Турсун-Мухаммед хандын өлтүрүлүшү менен бирге казак-катагандар да жок кылынган . Бул уруунун мындай оңой жок кылынышы уруунун көпчүлүк бөлүгү 16-кылымдын аягында, Абд ал-Карим хандын Яркандда башкаруусунун тушунда Кашгарияга кетип калганы менен түшүндүрүлөт, анын натыйжасында уруу аз жана алсыз болуп калат. Кашкарияга көчүп келген катагандарды Султан Гази султан жетектеп, ага Яркандын ханы Каргалык аймагын (Ярканд менен Хотандын ортосундагы) башкарууга берген, кийин анын урпактары маанилүү мамлекеттик кызматтарды ээлеген, ал эми Катагандар жергиликтүү уйгурлардын арасында ассимиляцияланган.

Ошондой эле кара:

• Хатагиндер (буряттар)
• катагандар (өзбектер)
• Шанышкылы

Адабият

• Рашиддин. Хроникалардын жыйнагы. М.; Л., 1952. Т. 1-2. Китеп 1-2.
• Абул Гази Бахадурхан. Шажарайы түрк. Ташкент, 1992.
• Валиханов Ч. Улуу Кыргыз-Кайсац Ордосунун салттары жана уламыштары: Жыйнак. Оп. 5 томдукта.Алма-Ата, 1961-жыл. Т. 1.
• Аристов Н.А. Улуу Ордонун кыргыз-казактарынын этникалык курамын тактоо тажрыйбасы // Тирүү антик. Т. 3, 4. 1894. P. 405.
• Гази Алим. Өзбек урууларынан чыккан катагандар жана алардын тили // Илмий фикр. 1930. №1.
• Тынышпаев М. Кыргыз-казак элинин тарыхы боюнча материалдар. Ташкент, 1925-ж