Контраце́пция (латын тилинен которгондо contra «каршы» дегенди билдирет жана эски француз сөзү concepcion «бойго бүтуу» дегенди билдирет — башкача айтканда: «бойгобүтүүгө каршы».) – кош бойлуулукту механикалык (презервативдер, моюнча капкакчалар ж.б.), химиялык (мисалы, кындын шарчалары, грамицидин пастасы) жана башка бойго бүтүрбөөчү каражаттар жана ыкмалар менен алдын алуу.

*Эркектердин презервативи, түрүлгөн абалда*

Айрым усулдар (мисалы, презервативдер) КИВ жана башка жыныстык жол менен жугуучу оорулардын жугуу ыктымалдыгын азайтат.

Контрацепциянын мааниси

Контрацепция бойго бүтүрбөө үчүн колдонулуучу ыкманы же түзмөктү билдирет. Контрацепция илгертен бери эле колдонулуп келген, бирок төрөлүүнү коопсуз жана майнаптуу көзөмөлдөө усулдары 20-кылымда гана жеткиликтүү боло баштады.

Азыркы учурда контрацепция аялдын ден соолугун сактоочу эң орчундуу багыттардын бири катары каралат. Биринчиден, бул керексиз кош бойлуулуктан жана анын кесепети катары аборттон жана андан кийинки кабылдоолордон алдын алат. Жакынкы мезгилдерде контрацепциянын айрым түрлөрү терапиялык максаттарда колдонула баштады.

Мисалы, өспүрүмдөрдүн кош бойлуу болушунун кесепети чоң. Ар тараптуу жыныстык тарбия берүү жана төрөттү көзөмөлдөө мүмкүнчүлүгү бул курактык топто керексиз кош бойлуулук деңгээлин азайтат. Эгер аял төрөттөн кийин эмчек эмизбесе, төрт-алты жуманын ичинде кайра боюна бүтүп калышы мүмкүн. Төрөлүүнү көзөмөлдөөнүн айрым ыкмаларын төрөттөн кийин дароо баштаса болот. Менопаузага жеткен аялдарда акыркы айыз келгенден кийин бир жыл бою төрөтүн көзөмөлдөөнү улантуу сунушталат.

Өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдө бойго бүтүрбөөчү каражаттарды колдонуу кош бойлуулуктан өлгөндөрдүн санын 40%га кыскартты. Кош бойлуу болуунун аралыгын узартуу, төрөттү көзөмөлдөө менен жашы жеткен аялдардын төрөтү жакшырды жана алардын ымыркайлары аман калууда.

Усулдары

Учурда кош бойлуулукту алдын алуу үчүн бойго бүтүрбөөчү ыкмалар (контрацептивдер) эркектер үчүн да, аялдар үчүн да кеңири жеткиликтүү. Жүрүм-турумдук жөнөкөй ыкмалардан баштап кыйла татаал, хирургиялык кийлигишүү ыкмаларына чейинки түрлөрү бар. Бойго бүтүрбөө ыкмасын ар ким жекече тандашы зарыл.

Кишинин жаш курагы, балдарынын саны, контрацепциянын белгилүү бир түрүнө чыдамдуулугу, тукум улоо ниети жана белгилүү бир ыкманы колдонгондо күчөп кетиши мүмкүн болгон өнөкөт оорулары сыяктуу жеке факторлорду эске алуу керек. Бардык ыкмалардын чектөөлөрү бар болгондуктан, колдонуучу алар кандай экендигин билип, акыры ыкмалардын бирин тандап алса болот.

Контрацепция ыкмасынын таасирдүүлүгүн баалоо үчүн тигил же бул ыкманы бир жыл ичинде колдонуу менен 100 аялдын канчасынын боюнда болгонун көрсөтүүчү Перль индекси кызмат кылат.

Тосмо контрацепция

Тосмо ыкмалар уруктун аялдын тукум улоо органдарына өтүшүнө кедерги болуучу же алдын алуучу тулкулук тоскоол жаратат. Тосмо (механикалык) контрацепциялык ыкманын максаты – жумуртка клеткасы менен сперматозоиддердин кездешүүсүнүн алдын алуу.


Ыкма	Сүрөттөмө	Перль индекси
Эркектер үчүн
Эркек презервативи	Эң таанымал тосмо ыкма – эркектердин презервативи. Жыныс мүчөгө эякуляциядан кийин сперма ичинде кала турган жука резина кап кийгизилет.	2 — 18
Аялдар үчүн
Фемидом	Полиуретандан жасалган аялдар үчүн ички презерватив фемидом да бар. Ички презервативдин учунда ийкемдүү шакекчеси бар – бири презервативди ордунда кармап, кын каналынын түбүндө калат, экинчиси кындын сыртында жайгашат. Жыныс кынына коюлган латекс же полиуретандан жасалган түтүкчө ВИЧ жана ЖЖЖИден сактайт.	5 — 25
Диафрагма	Сперматозоиддердин жатынга өтүп кетишине тоскоол болот. Бир эле учурда спермициддерди колдонгондо бир топ ишенимдүү болот.	6 — 20
Жатын колпакча	Колпачок из латекса или силикона, прикрывающий шейку матки; более надёжен при одновременном использовании спермицидов	9 — 20

Контрацептивдик диафрагма

Учурда презерватив менен фемидом (аялдардын презервативи) жыныстык жол менен жугуучу оорулардан, анын ичинде КИВ инфекциясынан сактай турган бирден бир контрацепция каражаты болуп саналат, ошондуктан аларды контрацепциянын башка (гормоналдык, химиялык) ыкмаларына кошумча колдонсо болот.

Гормоналдык ыкмалар

Овуляцияны болтурбоо үчүн гормондорду (адатта синтетикалык) киргизүү менен энелик циклге таасир этүүчү гормоналдык контрацепциянын көптөгөн ыкмалары бар. Гормоналдык контрацептивдер ичме таблеткалар, тери астына киргизилүүчү имплантаттар, ийнелер, пластырлар жана кындын шакеги өңдүү ар кандай формада болот.

Учурда алар аялдар үчүн гана жеткиликтүү, бирок гормоналдык бойго бүтүрбөөчү каражаттар эркектер үчүн да клиникалык текшерүүдөн өткөн жана өтүп жатат. Ичүүчү бойго бүтүрбөөчү таблеткалардын эки түрү бар: ичме, бойго бүтүрбөөчү айкалышма таблеткалар (курамында эстроген жана прогестин бар) жана прогестогенди гана камтыган таблеткалар. Бойго бүтүрбөөчү таблеткалардын эки түрү тең овуляцияны басып, уруктануудан алдын алат.

Гормоналдык каражаттар алардын курамына жараша ар түрдүү таасир этет.

Оралдык контрацептивдер

Посткоиталдык контрацепция, же шашылыш таблеткалар


Ыкма	Сүрөттөмө	Перль индекси
Айкалышкан оралдык контарцептивдер	Овуляцияны басат, башкача айканда, жумуртка клеткасынын өсүп жетилишине жана чыгышына тоскоол болот. Андан тышкары цервикалдык былжырды коюултуп, ушунусу менен жатын моюнчасына сперматозоиддерди өтүп кетпегендей кылат. Айкалышкан оралдык контрацептивдер курамына эстроген жана прогестинди камтыйт.	0,1 — 0,9^[1]
Мини-пили	Өзүнө прогестинди гана камтыйт. Мини-пили овуляцияны баспайт, ал цервикалдык былжырга таасир этет жана уруктанган жумуртка клеткасынын жатынга жабышуусуна тоскоол болот.	0,5 — 3^[1]
Гормоналдык инъекциялар	Ар 3 ай сайын булчуңга сайылуучу инъекция, прогестинди гана камтыйт.	0,3 — 1,4^[1]
Норплант	Тери алдына салынуучу имплантаттар, левоноргестрелди камтыйт.	0,5-1,5
Гормоналдык шакекче НоваРинг	Ийкемдүү контрацептивдик шакекче, эстроген менен прогестинди камтыйт.	< 1, 0,4 — 0,65
Евра гормоналдык пластры	Жука пластырь; гормондорду кан агымы менен берет.	0,4 — 0,9
Гормоналдык жатынга салынуучу Мирена спиралы	Левоноргестрелди камтыйт.	0,1 — 0,5
Посткоиталдык контрацепция	Контрацептивдик иш-чара сактанбаган жыныстык катнаштан кийин жүргүзүлөт (муну медициналык аборт менен чаташтырбоо керек).	1 — 5

Гормоналдык контрацептивдер бир катар кемчиликтерге ээ:

1. Алар жыныстык жактан жугуучу оорулардан сактабайт.

2. Мындай контрацептивдерди узакка колдонуу бир катар ооруларды көбөйтөт (кандидоз, вена тромбозу\веналык тромбоэмболия), инфаркт, инсульт, анын ичинде онкологиялык оорулар (сүт безинин рагы, жатын моюнчасынын аденокарциномалары, боордун рагы).

3. Бойго бүтүрбөөчү таблеткаларды узакка жана дамамат ичүү керек, бул убакыт жана көңүл бурууну талап кылат.

4. Ар бир ичилбей калган таблетка бойго бүтүү коркунучун жогорулатат.

5. Кээ бир учурларда тескери таасирлер болушу ыктымал, мисалы көңүл айлануу, баш айлануу, кусуу, баш оору, сүт безинин шишиши, салмактын кошулушу.

Каршы көрсөтмөлөр

Гормоналдык контрацептивдерди сунуштоодо 2 топтогу каршы көрсөтмөлөрү бар: абсолюттук жана салыштырмалуу.

Абсолюттук каршы көрсөтмөлөр болсо эч к гормоналдык контрацптивдерди такыр колдонбоо керек. Салыштырмалуусун, мисалы, кыска курстар менен же дозасы аз каражаттарды кабыл алуу болот.

Салыштырмалуу тескери көрсөтмөлөр

1. Артериалдык гипертензия орточо оордуктагы. Венанын варикоздук кеңейүүсү. КОКту колдонгондон кийинки катуу баш оору жана шакый. Депрессия жана талманы коштогон психикалык оорулар. Отосклероз.

2. Сүт безинен мурда рак болгондор (5 жылда кайра кайталанбаган).

3. Пландалган хирургиялык операция (операцияга чейин 4 апта)

4. Серповидноклеткалык анемия.

5. Курч кармаган мононуклеоз.

6. 35 жаштан кийин күндө 15 тамекиден өйдө чегүү.

Абсолюттук тескери көрсөтмөлөр:

1. Жүрөк-кан тамырынын оор оорулары, баш мээнин оорулары (ИБС, анемнездеги миокарддын инфаркты, мээдеги кан айлануунун бузулуусу, церебралдык ишемия).

2. Учурдагы же мурунку тромбофлебит.

3. Артериалдык гипертензиянын оор формасы

4. Боордун учурдагы же мурдагы оор оорусу, эгер боордун функционалдык көрсөткүчтөрү ордуна келбесе.

5. Неврологиялык симптоматикалык очогу менен шакый.

6. Сүт безинин жана жыныстык органдын залалдуу шишик оорусу же ага карата шектин бардыгы

7. Себеби аныкталбаган жыныстык кындан кан кетүү.

8. Порфирия.

9. Билинген гиперлипопротеинемия.

10. Мурунку кош бойлуулукта же стероиддик каражттар менен дарылангандагы абдан кычышуу же учук.

11. Ретинопатия катталган кант диабети.

12. Кош бойлуулук.

13. Эмчек эмизүү учуру.

Азырынча эркектер үчүн гормоналдык каражаттарды чыгаруу үчүн окумуштуулар активдүү иштеп жатышат жана тест жүргүзүшүүдө. Эркектерге гормоналдык каражаттарды түзүүдөгү маселе сперматозоиддердин иштелип чыгуу механизмин басууга гормондордун чоң дозасы талап кылынат, бул эркектердин организмине күч келтирет.

Эркектер үчүн гормоналдык эмес көп убада кылуучу каражат болуп Tripterygium Wilfordii бөлүнүп алынган триптонид эсептелет, Триптониддин 1 күндө 1 жолу ичилүүчү дозасы сперматозоиддерди минималдуу кыймылда кылып коёт, анын натыйжасында эркектик тукмсуздук 3-4 аптадан кийин жаралат. Дарылоону токтоткондон кийин фертилдик 6 аптадан кийин болочок балага таасир этпей тургандай болуп кайтып келет.

Кыска жана узак аралыкка дарыланууда триптонид менен дарыланууда билинерлик уулуу таасири билинген эмес. Азырынча эксперименттеги каражат.

Натыйжалары

Контрацепциянын негизги артыкчылыгы – 99% ыктымалдуулук менен керексиз кош бойлуулуктан сактагандыгы. Мындан тышкары, таблеткалардын курамындагы гормондор этек кир циклине жакшы таасирин тийгизип, аны так жана ооруксунтпай өткөрөт жана безеткилерге каршы күрөшүүгө жардам берет.

Жакшы сапаттары менен катар, бойго бүтүрбөөчү таблеткалардын жагымсыз кесепеттери да бар.

Алар:

баш оору;

чарчоо;

сүт бездеринин оорушу;

либидонун төмөндөшү;

дене салмагынын өсүшү.

Химиялык ыкмалар

Химиялык дары-дармектердин таасири сперматозоиддерге тоскоолдук жаратат (цервикалдык былжырды өзгөртөт же кындын ичинде көбүк пайда кылат). Шарча, паста, май жана таблетка түрүндө болот. Алар жыныстык катнаш жасаар алдында ордунан колдонулат. Аларга спермициддер (эркектин денесинен тышкары сперматозоиддерди өлтүрүүчү заттар) да кирет.


Ыкма	Сүрөттөмө	Перль индекси
Аэрозол, крем, свеча ж.б.	Жыныстык катнаш алдында жыныс кынына салынат (таблетка жана свеча андан 10-15 минут мурда).	3 — 21
Жезди камтыган ВМС	Жатынга коюлуучу спираль - жезден жасалган имплантат.	0,9 — 3

Жатын ичиндеги ыкмалар

Жатын ичиндеги ыкмалар жатындын ичине жайгаштырылган түзмөктөрдү билдирет. Адатта алар «T» тамгасы түспөлүндө болуп, туткалары жатындын ичиндеги түзмөктү кармап турат. Жатын ичиндеги уюлгу жана башка түзмөктөр негизинен узак мөөнөттүү химиялык таасир менен механикалык эфектти айкалыштырат.

Хирургиялык ыкмалар

Тукум улоону үзгүлтүккө учуратуучу хирургиялык стерилдөө аялдардын жатын түтүкчөлөрүн стерилдейт жана эркектерге вазэктомия жасайт. Стерилдөө биротоло жасалат деп эсептелгени менен, жатын түтүктөрүн калыбына келтирүү үчүн жатынды бурууга болот. Бирок мындай операциянын ийгиликтүү болоруна кепилдик жок.


Ыкма	Сүрөттөмө	Перль индекси
Вазэктомия (эркек кишини стерилизациялоо)	Жөнөкөй хирургиялык операция: териде жана булчуң катмарында 2 майда кесүү кылып сперматозоиддердин эякулятка киришине тоскоол болгон кан тамырлар бүтөлөт.	0,4
Аял кишини стерилизациялоо	Вазектомияга караганда кыйла татаал, "түтүкчөлөрдү байлоо" деп аталган фаллопий түтүкчөлөрүн блоктоо операциясы.	0,01 — 0,1

Биологиялык ыкмалар

Стандарттык күндөр ыкмасы

Аял бойго бүтө турган эң ыңгайлуу мезгилди аныктап, мындай «кооптуу күндөрдө» жыныстык катнаштан карманат же мындай күндөрү бойго бүтүрбөөчү башка ыкмаларды, мисалы, презервативди колдонот. Биологиялык ыкмалардын Перль индекси абдан төмөн жана алар дарыгерлер тарабынан контрацепция катары саналбайт.


Ыкма	Сүрөттөмө	Перль индекси
Температуралык ыкма	Мында базалдык температураны ченөө жана график түзүү керектелет.	0,8 — 3
Цервикалдык ыкма (Биллинг ыкмасы)	Бул жыныс кынынан агып чыккан суюктукту байкоо.	5
Симптотермалдык ыкма	Өзүнө температуралык жана цервикалдык ыкманы айкалыштырат.	0,3
Календардык ыкма	Бул аялдагы фертилдик мезгилди аныктоо жана ал мезгилде жыныстык катнаштан кармануу.	25 — 40
Гормоналдык тест	Атайын тесттин жардамы менен гормондордун деңгээлин өлчөө ыкмасы – эртең мененки заарадан ЛГ жана ФСГ концентрациясын өлчөө.	5 — 6
Үзгүлтүккө учуратылган жыныстык катнаш ыкмасы	Болтурбай коюу ыкмасы деп да аталган жыныстык катнашты үзгүлтүккө учуратуу – бул эякуляцияга чейин жыныстык катнашты токтотуу. Үзгүлтүккө учураган катнаш ыкмасынын негизги тобокелдиги – эркек киши амалды туура же өз убагында аткара албай калышы ыктымал экендиги.	5 — 6 (27^[2])
Лактациялык аменорея ыкмасы	Бала туулгандан кийин 6 ай эмизүүнүн контрацептивдик таасири. Анын таасирдүүлүгү баланы эмизүүнүн шарттарын толук сактоодо гана болот, бала сүт аралашмасын же башка сүт ичпей жалаң гана эмчек сүтүн эмчекти бошотуп эмиши керек. Таасирдүүлүгү төрөттөн кийин акырындап азаят). Көпчүлүк аялдарда бала төрөлгөндөн кийин сперматозоиддердин кирип кетүүсүнөн сактоочу пробка жок болуп кетет. Эн бездери (яичник) активдешет да, дароо эле бойго болуу мүмкүнчүлүгү жаралат. Аталган ыкманын таасири төрөттөн кийинки калыпка келүү убагындагы жыныстык катнаштын жоктугуна байланыштуу болушу мүмкүн.	2 — 3

Коом жана маданият

26-сентябрь – ар бир кош бойлуулук көӊүлгө төп келгидей болушу үчүн жыныстык жана тукум улоочу саламаттык жаатында маалыматтуулукту жогорулатууга жана билимди өркүндөтүүгө арналган Бүткүл дүйнөлүк бойго бүтүрбөө күнү. Аны Калкты отурукташтыруу боюнча башкармалык, Бойго бүтүрбөө боюнча Азия-Тынч океан кеңеши кирген өкмөттөр тобу жана эл аралык БӨУлар колдойт.

Диндердин төрөлүүнү көзөмөлдөө жана жалпы эле бойго бүтүрбөө боюнча адептик көз караштары кескин айырмаланат. Мисалы, исламда ден соолукка коркунуч туудурбаса, бойго бүтүрбөөчү каражаттарды колдонууга уруксат берилет, бирок айрымдар аны сунуштабайт. Исламда ислам шарияты боюнча жүйөлүү деп табылуучу себептери болсо, контрацепцияны чектелген өлчөмдө колдонууга уруксат берилет.

Ордуна келүүчү контрацепция үчүн мындай себептерге алсыздык, оору, аялдын сулуулугун/келбетин күйөөсү үчүн сактап калышты каалоосу жана башкалар кирет. Биротоло (орду толгус) контрацепцияны колдонууга аялдын өмүрүнө же ден соолугуна олуттуу коркунуч туулса гана уруксат берилет.

Католик чиркөөсү үй-бүлөнү демейки пландаштырууга гана уруксат берет, бирок өнүккөн өлкөлөрдөгү католиктердин көпчүлүгү төрөттү көзөмөлдөөнүн заманбап ыкмаларын туура деп таап, колдонушат. Буддисттердин кеңири тараган көз карашы боюнча бойго бүтүүдөн сактанууга болот, бирок бойго бүткөндөн кийин кийлигишпеш керек.

Шилтемелер

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Birth_control#Society_and_culture

2. https://pt.wikipedia.org/wiki/Contracep%C3%A7%C3%A3o#M%C3%A9todos

3. https://es.wikipedia.org/wiki/Anticoncepci%C3%B3n#Sociedad_y_cultura

4. https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/emergency-contraception

5. https://onclinic.ua/blog/birth-control-pills-dangerous-or-not

Колдонулган маалымат булактары:

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 Pearl Index
↑ Ineffective Contraception http://www.contracept.org/withdrawal.php Текшерилген күн: бугу айынын 23, 2022.

[:0-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 Pearl Index

[2] Ineffective Contraception http://www.contracept.org/withdrawal.php Текшерилген күн: бугу айынын 23, 2022.

[1]

[2]