Макс Борн
Макс Борн (нем. Max Born; 1882-жыл 11-декабрь - 1970-жыл 5-январь) - германиялык физик жана математик болгон. Ал кванттык механиканы өнүктүрүүнүн себепчиси. Ошондой эле ал катуу зат физикасы менен оптикага салым кошуп, 1920-1930-жылдары бир катар көрүнүктүү физиктердин иштерин жетектеген. Борн 1954-жылы "кванттык механика, айрыкча толкундун функциясынын статистикалык чечмелениши боюнча башкы изилдөөсү" үчүн "Нобелдин" физика боюнча сыйлыгына татыган.
Ошол кезде Германиядагы, учурда Польшадагы Вроцлавда 1882-жылы туулган Борн Гөттинген университетине 1904-жылы тапшырып, ал жерде үч белгилүү математикке, Феликс Клейнге, Давид Гилбертке жана Герман Минковскийге жолуккан. Ал өзүнүн доктордук диссертациясын "Учак менен мейкиндикте эластиканын туруктуулугу" деген темада жазып, университеттин философия факультетинин сыйлыгын жеңип алган. 1905-жылы ал Минковский менен атайын салыштырмалуулукту изилдей баштаган. Андан кийин атомдун Томсон модели боюнча мугалимдик тезисин жазган. Фриц Габер менен 1918-жылы Берлинде жолугуу мүмкүнчүлүгү металл галогенге реакция кылгандагы иондук түзүлүш мүнөзүн талкуулоого алып барган. Ал бүгүнкү күндө Борн-Габер цикли деп аталат.
Биринчи дүйнөлүк согушта өзү радио оператор катары жайгаштырылган кийин ал атайын билимине байланыштуу изилдөө иштерине өтүп кеткен. Борн 1921-жылы Гөттингенге кайтып барып, өзүнүн узак убакыттан берки досу жана кесиптеши Жеймс Франк менен жолугушкан. Борндун тушунда Гөттинген дүйнөнүн эң алдыңкы физика борборлорунун бири болуп калган. Борн жана Вернер Гейзенберг 1925-жылы кванттык механиканын матрицалык механикалык көрүнүшүн түзүшкөн. Кийинки жылы ал Шрөдиңгердин ψ*ψ теңдемесиндеги ыктымал жыштык функциясынын азыркы стандарттык чечмеленишин формулировкалаган. Ал үчүн 1954-жылы Нобел сыйлыгына ээ болгон. Анын таасири өзүнүн изилдөөсүнүнүн дагы чегинен чыккан. Макс Делбрүк, Зигфрид Флүгге, Фридрих Хунд, Паскуал Йордан, Мария Гөпперт-Майер, Лотар Волфгаң, Роберт Оппенгеймер жана Виктор Вайскопф Борндун жетекчилиги астында Гөттингенде өздөрүнүн доктордук даражаларын алышкан. Анын жардамчылары Энрико Ферми, Вернер Хайзенберг, Герхард Херцберг, Фридрих Хунд, Паскуал Йордан, Волфгаң Паули, Леон Розенфелд, Эдвард Теллер жана Үжин Вигнер болушкан.
Немис улуттук социалисттик эмгекчилер партиясы (англ. Nazi Party) Германияда 1933-жылы январь айында бийликке келип, жөөт болгон Борн кармалган. Ал Бириккен Падышалыкка көчүп кетип, Кэмбриждеги Сен-Жонс коллежинде жумушка орношкон. Өзүнүн "Тынбаган аалам" (англ. The Restless Universe) жана ошондой эле "Атомдук физика" (англ. Atomic Physics) аттуу белгилүү илимий китебин жазган. Ал кийин кадимки окуу китебине айланган. 1936-жылы октябрда ал Эдинбург университетинде табигый философия профессору болгон. Ал жерде Борн Германияда туулган ассистенттери Э. Волтер Келлерман жана Клаус Фухс менен иштеген. Өзүнүн физика боюнча изилдөөсүн уланткан. Макс Борн Европада Экинчи дүйнөлүк согуш чыгып кеткенге чейин бир күн мурун, 1939-жылдын 31-августта Британиянын жарандыгын алган. Ал 1952-жылга чейин Эдинбургда жашаган. Ал Батыш Германиядагы Бад-Пирмонт жергесинде ардактуу эс алууга чыгып, 1970-жылы 5-январда Гөттингендеги ооруканада көз жумган.