Жаңы Дели
Жаңы Дели (хинди नई दिल्ली; панж. ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ; урду نئی دلی; бенг. নতুন দিল্লি; англ. New Delhi) — Индиянын ырасмый борбору, Дели шаарынын аймагы. 42,7 км² аянтты ээлеген. Жаңы Дели Дели метрополиясында жайгашкан жана Индия Өкмөтү менен Дели Өкмөтүнүн жайгашкан жери.
| Шаар | |
| Жаңы Дели | |
| хинди नई दिल्ली панж. ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ урду نئی دلی бенг. নতুন দিল্লি англ. New Delhi | |
 | |
| Өлкө | |
|---|---|
| Тарыхы жана Географиясы | |
| Калкы | |
| Калкынын саны |
321 900 (2022) |
| Жыштыгы |
7538 адам/км2 |
| Сандык идентификаторлор | |
| Убакыт аралыгы |
+5:30 |
Кылымдын алдыңкы британиялык архитектору Эдвин Лаченс тарабынан долбоорлонгон Жаңы Дели кең, бак-дарактуу бульварлары менен белгилүү жана көптөгөн улуттук мекемелердин жана кооз жерлердин жайгашкан жери.
Географиясы түзөтүү
Жаңы Дели Индиянын түндүгүндө, дээрлик толугу менен Индо-Ганг түздүгүндө жайгашкан. Жаңы Дели сейсмикалык активдүүлүк IV зонасында жайгашкан, бул шаардагы ири жер титирөөлөрдү мүмкүн кылат.
Тарыхы түзөтүү
1757-жылдан 1911-жылга чейин британиялык Индиянын борбору Калькутта болгон. Бирок ошол эле учурда Дели байыркы жана орто кылымдагы Индиянын бир нече империяларынын, айрыкча Могол империясынын саясий жана каржы борбору катары кызмат кылган. 1900-жылдардын башында Британ администрациясы Индия империясынын борборун Колкатадан Делиге көчүрүү сунушун киргизген. Индиянын чыгыш жээгинде жайгашкан Колкатадан айырмаланып, Дели Түндүк Индияда жайгашкан жана Британдык Индия өкмөтү Делиден өлкөнү башкаруу оңой болот деп эсептеген. 12-декабрь 1911-жылы ошол кездеги Индия императору Георг V Британдык Индиянын борбору Делиге көчүрүлгөнүн жарыялаган[1].
Жаңы Дели Могол империясынын башкаруучусу Шах Жахан тарабынан курулган "эски шаардын" түштүгүндө жайгашкан. Бирок, жаңы Дели 7 байыркы шаардын аймагында жайгашкан, ошондуктан Жантар Мантар жана Лоди бакчалары сыяктуу көптөгөн тарыхый эстеликтер бар. Жаңы Делинин көп бөлүгүн Британ архитекторлорунун бири Эдвин Лаченс пландаган. Ал атүгүл "Лаченстин Делиси" деген атка конгон[2]. Шаардын борборунда, Раисина дөңсөөсүндө, колониянын генерал-губернатору үчүн укмуштуудай сарай курулган (имарат Азыр Раштрапати Бхаван деп аталат жана Индиянын Президентинин резиденциясы катары кызмат кылат). Ражпат кең көчөсү, ошондой эле "падышалардын жолу" деп аталат, Индия дарбазасынан Раштрапати Бхаванга чейин созулат. Индия өкмөтүнүн түрдүү министрликтери жайгашкан катчылык раштрапати Бхавандын капталында жайгашкан. Герберт Бейкер тарабынан долбоорлонгон парламент үйү Ражпатка параллелдүү Сансад Маргда жайгашкан.
1947-жылы Индия көзкарандысыз болгондон кийин, Жаңы Дели Индия Өкмөтү дайындаган мэр башкарган чектелген автономдуу аймакка айланган. 1956-жылы Дели союздук аймактардын бири болуп, мэр лейтенант-губернатор болуп алмаштырылган. 69-жылы Индиянын Конституциясына 1991-түзөтүүдө Делинин союздук аймагынын расмий аталышы "Дели улуттук метрополитен округу" деп жарыяланган. Кош бийлик киргизилген[3].
Шаарлык түзүлүшү түзөтүү
Жаңы Делинин көп бөлүгүн 20-кылымдын алдыңкы Британ архитектору Эдвин Лаченс пландаштырган. Шаардын административдик борбору Британиянын империялык салтын камтышы керек болчу. Нью-Дели эки борбордук эспланаданын айланасында курулуп жатат: Ражпат жана Джанпатх. Ражпат же падышанын жолу Раштрапати Бхавандан башталып, Индия дарбазасына чейин созулат. Жанпатх же мурда ханышанын жолу деп аталган элдик жол Коннот Плейстен башталып, раджпатты туура бурч менен кесип өтөт. 19 чет элдик элчиликтер Шантипаттын боюнда жайгашкан, бул көчө Индиядагы эң ири дипломатиялык анклавга айланган[4].
Шаардын жүрөгү раштрапати Бхаван президенттик сарайы, Райзина Хиллдин чокусунда жайгашкан. Анын айланасында Катчылык-Индиянын ар кандай министрликтери жайгашкан. Герберт Бейкер долбоорлогон парламент үйү Радпатка параллелдүү Сансад Марг көчөсүндө жайгашкан. Коннот Плейс-жаңы Делинин каржы, соода жана бизнес борбору — тегерек формада жана Англиянын падышалык жарым айынын элесине ылайыкташтырылган. Коннот Плейстин сырткы айланасынан он эки жол алыстайт, алардын бири Жанпатх.
Демографиясы түзөтүү
2003-жылы Жаңы Делинин калкы 295 000 адамды түзгөн. Жаңы Дели да мүчө болгон Делинин Улуттук борбор аймагы үчүн калктын жалпы саны 14,1 миллион адамды түзөт, бул Мумбаиден кийинки экинчи чоң мегаполис. Калктын 1000 эркегине 821 аял туура келет, сабаттуулуктун пайызы 81,82% түзөт[5].
Жаңы Дели курамына кирген Дели калкынын 82% индуизмди тутунушат. Ошондой эле Делиде мусулмандардын (11,7 %), сикхтердин (4,0 %), жайнисттердин (1,1 %) жана христиандардын (0,9%) ири жамааттары бар. Башка азчылыктарга парс, буддисттер жана жөөттөр кирет.
Сүйлөө жана жазууда колдонулган негизги тил — хинди тили. Шаарда көп сүйлөгөн башка тилдери: англис, пенжаби жана урду тилдери. Бүткүл Индиянын лингвистикалык топтору шаарда жакшы чагылдырылган, алардын катарына майтхили, каннада, телугу, маратхи, бенгал жана тамил тилдери кирет.
Белгилери түзөтүү
- ↑
Cities of Tomorrow Тили und Басмакана Blackwell Publishing Чыккан жылы 2002 Беттери 198—206 ISBN 0631232524 - ↑ Lutyens' Delhi|Aman Nath(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Конституция (69-я поправка) Постановление, 1991. The Constitution (Amendment) Acts, The Constitution of India(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). National Informatics Centre, Ministry of Communications and Information Technology, Government of India. Текшерилген күнү 16 -июль (теке) 2007. Түп булактан архивделген күнү 31 -май (бугу) 2012.
- ↑ Embassies in Delhi, Embassies Address, Contacts, E-Mail, Delhi Embassies(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Delhionline.in. Текшерилген күнү 4 -ноябрь (жетинин айы) 2008.
- ↑ http://www.censusindia.net/religiondata/ Калып:Wayback 2001 Indian Census Data