Нигер-конго тилдери
Ни́гер-конго (нигер-кордофан же конго-кордофан) тилдери.
Африканын, Сенегалдан тартып Түштүк-Африка Республикасына чейин, көпчүлүк тилдерин бириктирген макро-үйбүлө.
Ни́гер-конго макро-үйбүлөнүн макамы жалпысынан таанылган.
Типология түзөтүү
Бул макро-үйбүлөнүн тилдеринин негизги мүнөздүү өзгөчөлүгү номиналдык класстардын болушу, ошондой эле фонетиканын өзгөчөлүктөрү.
Классификация түзөтүү
- Кордофан уясы
- Манде уясы
- Батыш атлантикалык уясы түндүк (фула, волоф ж.б.) жана түштүк бутактарына бөлүнөт. Бидього тили өз алдынча турат.
- Иджо уясы
- Догон уясы
- Кру уясы
- Сенуфо уясы
- Ква уясы
- Гур уясы
- Адама́ва-убанги́ уясы
Бенуэ-конго бутагы:
- Вольта-нигер уясы 9 топтон турат. Ал уяга йоруба, игбо, идома, эдо тилдер кирет.
- Борбордук-нигериялык уясына 13 топ кирет.
- Кросс-ривер уясы (70 тил, анын ичинде ибибио)
- Банту уясына 14 топ кирет. Бул тилдердин саны (600 ашык тил) жана сүйлөгөндөрдүн саны (300 млн), ошондой эле ээлеген аянты (ареал) боюнча Нигер-конго макро-үйбүлөнүн эң ири тил уясы болуп эсептелет.
Гур жана Адамава-убанги тил уяларын бир уяга (Гур-убанги же Саванна) бириктирүү сунушталууда.
Жазуусу түзөтүү
Көпчүлүк тилдер үчүн латын алфавитинин негизинде түзүлгөн жазуу колдонулат. Европалыктар келгенге чейин кээ бир элдердин араб графикасында негизделген жазмалар болгон.
Ошол эле учурда, 19-кылымда болгон өздөрүнүн оригиналдуу жазуу системаларын иштеп чыгышкан. Мисалы бамум жасуусу, ваи жазуусу, менде жазуусу.
Нигерияда колдонулган нсибиди идеографиялык-мнемоникалык жазуусу өзгөчө кызыгууну туудурат. Бул жазуу байыркы убакта пайда болгон.
Кордофан тилдери түзөтүү
Кордофан жана Нигер-конго тилдеринин ортосундагы байланышы суроо бойдон калууда жана аз изилденген. Кордофан уясынын биримдиги да далилденген эмес. Мисалы, каду тил тобун Кордофан уясынан чыгарылып, Нил-сахара макро-үйбүлөсүн курамына өзүнчө уя катары киргизилген.