Төрткөл

Төрткөл (өзб. Toʻrtkoʻl, каракалп. Tórtkúl) — Каракалпакстандагы шаар (Өзбекстан), Төрткөл районунун административдик борбору. Аму-Дарыянын оң жээгинде жайгашкан. Калкы - 66 365 адам (01.01.2023).

Отурукташкан жай Төрткөл Өлкө [[Өзбекстан]]Өзбекстан Автономиялык республикасы КаракалпакстанКаракалпакстан Тарыхы жана Географиясы Калкы Сандык идентификаторлор

Тарыхы

1873-жылы Аму-Дарыянын оң жээгинин Хива хандыгынан Орусияга өтүшү менен Хива сепили Төрткөлдүн ордунда Орусия империясынын Сыр-Дарыя облусунун курамында Петроалександровск шаары (башында Петро-Александровск чеби) түзүлгөн. Петро-Александровское чеби Түркстан аскер округунун Аму-Дарыя бөлүмүнүн башчысынын резиденциясы болуп калды, ал Аму-Дарыянын Хива тарабында арак өндүрүүгө тыюу салуу жана Хива ханы менен кат алышууда. аны орус тарапка контрабанда менен алып өтүү, ошондой эле мал уурулук үчүн дарыядан өткөн ууруларды издөө жана жазалоо.

1913-жылы телеграф жана 1922-жылы радиостанция менен жабдылган; станция 1930-жылы үзгүлтүксүз берүүлөрүн баштаган.

1932-жылы шаар Төрткөл деп аталып, 1932-1939-жылдары жаңы түзүлгөн Каракалпакстан автономиялык республикасынын борбору болгон.

Шаар өзүнүн тарыхында бир нече жолу агымынын багытын олуттуу түрдө өзгөрткөндүгү менен белгилүү болгон чоң Аму-Дарыянын жанында турган. 1932-жылы Амударыя дагы бир жолу жер бетин өзгөртүп, Төрткөлдү каптап кеткен. Аму-Дарыя келтирген ушул жана буга чейинки зыяндар бийликти 1939-жылы Каракалпакстандын борборун 170 чакырымдан ашык жерге Нүкүскө көчүрүүгө түрткөн. Дарыянын жээктери бекемделип, андан ары сел токтоду. Бирок 1942-жылы күтүүсүздөн дарыя Төрткөлгө куюлуп, түн ичинде талкаланган. Демек, 1949-жылы Төрткөл көчүп келген.

Байыркы заманда Канка шаарынын тургундары Жаңы-Дарыяны бойлоп азыркы Төрткөл аймагынын аймагына сүзүп келген болушу ыктымал. Ушундан улам жергиликтүү диалект (өзб. шева) хорезм элинин башка диалектилеринен айырмаланат.

Жылы	Калкы	±%
1959	10,500	—
1970	18,300	+5.18%
1975	22,000	+3.75%
1990	40,000	+4.07%
1995	45,000	+2.38%
2000	48,600	+1.55%
2016	58,200	+1.13%

Эл тамгасы

Петроалександровск уезддик шаарынын эл тамгасы Сыр-Дарыя облусунун башка эл тамгалары менен бирге 1909-жылдын 21-апрелинде бекитилген. «Кара жердеги кочкул кызыл калкандын ичинде 3 мунаралуу күмүш чеп дубалы жана ачык дарбазасы бар, анын үстүндө 3 тал жүзүмдүн коштоосунда турат. Ал эми бош бөлүгүндө Сыр-Дарыя облусунун герби түшүрүлгөн». Калкан алтын жүзүмдүн бутактары менен курчалган, Искендер лентасы менен байланган жана күмүш дубал таажы менен кооздолгон.

Социалдык-экономикалык абалы

Учурда Төрткөл Каракалпакстандын ири шаарларынын бири. Анын өзүнүн телеберүүсү (ТТВ) бар. Аба жай 1999-жылга чейин иштеген. Каттамдардын көбү өлкө ичинде Ташкен-Төрткөл-Ташкен багыты боюнча ишке ашырылган. 1996-жылы темир жол бекети курулган. 2010-жылы жайында чоң тамак-аш жана кийим-кече базары ачылган.

Шаарда пахтаны кайра иштетүүчү завод, «Төрткөлтекстиль», темир-бетон буюмдары заводу, асфальт-бетон заводу бар.

Белгилүү тургундары

• Атажан Кудайшукуров (каракалп. Atajan Xudayshukurov; өзб. Otajon Xudoyshukurov) – өзбек элдиу ырчысы, музыканты, акыны, композитору жана актёру. Каракалпакстандын эмгек сиңирген артисти (1967), Каракалпакстандын эл артисти (1969)
• Султан Рахманов (каракалп. Sulton Saburovich Raxmanov; өзб. Sulton Sabur oʻgʻli Raxmanov) – кеңештик оор атлетчи, Европанын чемпиону, дүйнөнүн чемпиону, Олимпиаданын чемпиону. КСРБдин эмгек сиңирген спорт чебери (1979).
• Тоту Жусупова (өзб. To‘ti Yusupova) – Өзбекстандын жараны, улуту каракалпак. Өзбекстанда жүз жылдыктын эң эскиси болуп эсептелет. Бул доомат анын туулгандыгы тууралуу күбөлүктө жана паспортунда көрсөтүлгөн датага негизделген. Анын жашын тастыктаган башка маалымат жок.