Хорезм диалекти

Бул тилди жок болгон хорезм тилинен адаштырбоо керек

Хорезмче же Өзбек тилинин огуз диалекти (Өзбек огузчасы, өзб. Xorazm shevasi, Oʻgʻuz shevasi) — Өзбекстанда жана Түркмөнстанда кеңири таралган өзбек тилинин диалекттеринин тобу.

Хорезм диалекти
Аймак	Хорезм
Сүйлөөчүлөрдүн саны	6.9 миллион
Диалекттин чыгып келиши
Түрк тилдери Огуз тилдери Өзбек тили Хорезм диалекти
Жазуу түрү	Өзбек латын жазуусу Кириллица
Расмий абалы
Расмий эмес болуп Өзбекстандын Хорезм облусунда, Каракалпакстанда жана Түркмөнстандын Ташауз облусунда жана Лебап вилаятында колдонулат.

Эрте орто кылымдардагы Хорезмдин түрк тили

Хорезмдик илимпоз Абу Рейхан Бируни (973 - 1048) «Өткөн муундардын эстеликтери» аттуу эмгегинде байыркы Хорезм түрктөрү тууралуу маалымат берет: «Алар (Хорезмдин тургундары) отурукташкан (өз өлкөсүнүн) башталган жылдарды санашкан), Искендерден 980 жыл мурда болгон, андан кийин алар Хорезмге Кайкаустун уулу Сиявуштун келиши жана ал жакка Хорезмге көчүп келип, бийлигин кеңейткен Кейхусрав жана анын урпактары келген жылдарды санай башташты. түрктөрдүн падышалыгы. Хорезмдин отурукташканына (башынан бери) 92 жыл болгон» .

Колдонулуусу жана классификациясы

Бир нече диалектилерден турган Хорезм диалекти байыркы Хорезм аймагында сакталып калган, ага Өзбекстандын Хорезм облусунан тышкары Түркмөнстандын Дашогуз жана Лебап велаяттары кирет. Каракалпакстан Республикасынын өзбектер мекендеген туштук областтары — Амударья, Беруний, Турткуль жана Элликкала райондору.

Өзбек тилинин огуз диалектисинин салттуу географиялык классификациясы диалектилердин төмөнкү топторун камтыйт:

• Өзбекстандын Хорезм облусу жана Түркмөнстандын ага чектеш облустары:
  • Ургенч-Хива ( Хива-Өзбек диалектилери );
  • Хазарасп-Янгиарык.
• Каракалпакстан Республикасы :
  • Turtkul-Saribian .
• Өзбекстандын Бухара облусу :
  • Каракул-Алат.
• Казакстандын Түштүк Казакстан облусу :
  • Икано-Карабулак ;
  • Карамурт .

Мүнөздөмөсү

Өзбек тилинин огуз диалектилеринин, өзгөчө Түштүк Хорезм диалектилеринин азыркы көрүнүшү аймакта болуп өткөн көп кылымдык жана татаал глотто-этникалык процесстерди чагылдырат. Огуз элементтери негизинен фонетикада (т>д, к>г өтүүлөрү) жана лексикада (өзгөчө огуз лексикасы) чагылдырылган.

Фонетикасы

Огуз диалектисинин фонетикалык өзгөчөлүктөрү:

• карама-каршы үндүүлөрдүн болушу жана сингармонизмдин жарым-жартылай сакталышы;
• кыска жана созулган үндүүлөрдү айырмалоо (жана - жана:; а - а:; о - о:; у - ы:): ат - ат, а: д - ат; ал - алуу, а: л - кызыл;
• анлаут к, т: гу: з (кара. куз) “күз”; то: л (сал. Тол.) “тал”; дәпә (сал. тепа) “дөбө”;
• акыркы к, к жоголушу: катты (кара. каттик) “катуу”; аjjı (сал. аччик) “ачуу”;

Кээ бир учурларда огуз тилдеринин башка белгилери сакталып калган, мисалы *м>б: бурч (кара. мурч) «кара мурч» өтүшү.

Морфология

• генитивдүү аффикс -in/-yn, ал эми директивалык жак -а/-а;
• созулган кыймыл-аракеттин азыркы чакта этишинин аяктоосу -ятыр формасына ээ: гелеатыр (сал. келяпти) “барат”;
• келер чак этиштин аягы -жак формасына ээ: гележак (сал. келет) «келмек»;
• этиштин ниет формасы төмөнкүдөй кошумчага ээ: -али, галали (гелели), борали (барали).