Алжир

Алжир (ар. الجَزائِر‎); расмий аталышы — Алжир Эл Демократиялык Республикасы (ар. اَلْجُمهُورِيَّة اَلْجَزَائِرِيَّة اَلدِّيمُقرَاطِيَّة اَلشَّعبِيَّة‎, бербер. ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ) — Түндүк Африкадагы мамлекет. Аянты боюнча Африканын эң чоң мамлекети. Аянты 2 381 741 км² барабар.

Алжир Эл Демократиялык Республикасы ар. اَلْجُمهُورِيَّة اَلْجَزَائِرِيَّة اَلدِّيمُقرَاطِيَّة اَلشَّعبِيَّة‎ бербер. ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ
Туу Герб
Урааны: «من الشعب و للشعب(Элимден элим үчүн)»
Гимн: [[Гимн|«ар. قَسَمًا‎ (Биз ант беребиз)»]]
Эгемендүүлүк күнү	05-июнь 1962-жыл ( Франциядан)
Расмий тили	араб тили
Борбор шаары	Алжир
Ири шаарлар	Алжир, Оран, Константина, Жельфа, Батна, Сетиф, Бежая, Аннаба
Башкаруу формасы	аралаш республика
Президент Премьер-министр Парламент төрагасы	Абдельмажид Теббун Назир Ларбави Салах Гужил
Мам. дини	Ислам
Аянты • Жалпы	10-орун - дүйнөдө 2 381 741 км²
Калкы • Бааланган (2024) • Жыштыгы	46 700 000 адам (33-орун) 19 ад./км² (171-орун-дүйнөдө)
ИДӨ (САМ)   • Бардыгы (2024)   • Ар бир жанга	768,52 млрд $ (39-орун) 16,483 $
ИДӨ (номинал)   • Бардыгы   • Ар бир жанга	266,78 млрд $ (50-орун) 5,722 $
АДӨИ	▲0,745 (жогору) (93-орун)
Этнохороним	алжир, алжирлик
Акча бирдиги	Алжир динары
Домени	.dz
ISO коду	DZ
ЭОК коду	ALG
Телефон коду	+213
Убакыт аралыгы	UTC +01:00

Алжир батышынан Марокко, түштүк-батышынан Мавритания жана Мали, түштүк-чыгышынан Нигер, чыгышынан Ливия жана Тунис менен чектешет. Өлкөнүн көпчүлүк бөлүгү Сахара чөлүндө жайгашкан.

Борбору — Алжир шаары. Мамлекеттик тилдери — араб тили жана алжир стандартындагы бербер тили.

Географиясы

Бабор тоолору

Ахаггар маданий паркы

Алжирдин токойлуу тоолору

Алжир - бул түндүк Африкадагы кеңири аймакты камтыган өлкө. Жер ортолук деңизине чыккан жээк сызыгы 998 километрге созулуп жатат. Алжирдин аймагында көп түрдүү географиялык ландшафттар кездешет, алар саздардан чөлдөргө, тоо кыркаларынан түндүк жээк аймактарына чейин ар кандай болот.

Алжирдин аймагын эки геологиялык аймактан турат — платформалык сахара жана катмарлуу атлас. Сахара чөлү өлкөнүн 80% ээлейт жана кумдуу (Чоң Батыш Эрг, Чоң Чыгыш Эрг, Игиди, Эрг-Шеш) жана таштактуу (Танезруфт, Тингерт, Тадемаит, Эль-Эглаб) бөлүктөрүнөн турат. Алжир Сахарасынын түштүк-чыгышында Ахаггар тоо кыркалары орун алган жана бул тоо кыркаларында Алжирдин эң бийик чекити болгон Тахат тоосу (2908 м) жайгашкан. Алжир Сахарасынын түндүгү деңиз деңгээлинен 26 м төмөн жайгашкан жана бул аймакта Шотт-Мелгир туздуу көлү орун алган.

Алжирдин түндүгүндө Атлас тоолорунун Телль-Атлас жана Сахара Атласы тоо кыркалары бири-бирине параллель жайгашкан жана бийик жарлар, терең капчыгайлар менен менен бири-биринен бөлүнүп турат. Атлас тоолорунун курагы анын жогорку сейсмикалуулука туруштук берүүсүнө жөндөмдү кылат. Бул аймактардагы акыркы кыйратуучу күчкө ээ болгон жер титирөө 2003-жылы катталган. Телль-Атлас тоо кыркаларынын этектеринин тар тилкесинде өлкөнүн калкынын 93% жашаарын эске алганда, жер титирөөлөр абдан көп зыян келтирет.

Алжирдин бардык дарыялары жаан-чачындуу мезгилдерде гана толгон убактылуу дарыялар. Өлкөнүн түндүгүндөгү дарыялар Жер Ортолук деңизине куят, калгандары Сахаранын кумдарына сиңип жок болуп кетет. Бардык дарялар жана сайлар сугат иштерине жана калкты суу менен камсыздоо үчүн колдонулат, ал үчүн нече суу сактагычтар жана ГЭСтер курулган. Ири дарыясы — Шелифф (700 км).

Алжирдин аймагы мунайга, газга, кара жана түстүү металлдардын кендерине, марганецке, фосфоритке бай.

Климаты

Алжирдеги чөлдөр

Алжирдин климаты өлкөнүн географиялык жайгашуусуна жана рельефине жараша ар түрдүү болуп өзгөрүп турат. Негизинен, Алжирде үч негизги климаттык аймак бар: Жер Ортолук деңиз жээги, Телль-Атлас тоо кыркалары жана Сахара чөлү.

Жер Ортолук деңиз жээгинде субтропикалык, жер ортолук деңиз климаты басымдуу. Бул аймакта жай мезгили кургак жана ысык болуп, кышы жылуу жана жаанчыл өтөт. Мисалы, Алжир шаарынын аймагында температура жыл бою 6°C — 30°Cге чейин өзгөрүп, сейрек учурларда 2°C чейин төмөндөп же 34°C чейин көтөрүлүп турат. Жылдык жаан-чачындын өлчөмү бул аймакта 400дөн 1200 ммге чейин жетет. ​

Телль-Атлас тоо кыркаларынын аймагында климат жарым чөлдүү мүнөзгө ээ, мында температуранын күндүзгү жана түнкү көрсөткүчтөрү ортосундагы айырмачылык чоң. Кыш мезгилинде бул аймакта кар жаашы мүмкүн, бирок кар түшкөн мезгил адатта 2–3 жумага гана созулат.

Сахара чөлүндө тропикалык, чөл климаты өкүм сүрөт. Бул аймакта жайында күндүзгү температура +40°C чейин жетип, түнкүсүн +20°C чейин төмөндөйт. Кыш мезгилинде күндүз температура +20°C чамасында болуп, түнкүсүн 0°Cден төмөн түшүшү мүмкүн. Жаан-чачын дээрлик жокко эсе, жылдык жаан-чачындын көлөмү 0 — 50 ммге чейин гана.

Флорасы жана фаунасы

Алжир шибееси (пихта)

Алжирдин өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсу өлкөнүн географиялык жана климаттык шарттарына жараша олуттуу түрдө айырмаланат.

Жер Ортолук деңиз жээгинде жана Атлас тоо кыркаларында өсүмдүктөрдүн ар түрдүү түрлөрү өсөт. Жээк тилкеде субтропикалык өсүмдүктөр, анын ичинде зайтун дарактары, цитрус өсүмдүктөрү, олеандр жана лавр өсүмдүктөрү көп. Тоо кыркаларында арчалар, эмендер жана башка жалбырактуу жана ийне жалбырактуу дарактар кездешет.

Сахара чөлүндө флора өтө чектелүү, негизинен кургакчылыкка туруктуу өсүмдүктөр жана сууну топтоочу өсүмдүктөр (мисалы, кактустар) басымдуулук кылат. Айрым жерлерде оазистерде финик пальмаларын кездештирсе болот.

Түндүк Африка карышкыры

Жер Ортолук деңиз жээгинде жана Атлас тоо кыркаларында жашаган жапайы жаныбарлардын арасында карышкырлар, чөөлөр, түлкүлөр, коендор жана жапайы камандар бар. Ошондой эле, ар түрдүү канаттуулар — бүркүттөр, үкү жана башка жырткыч куштар көп кездешет.

Сахара чөлүндө жаныбарлардын түрлөрү көбүнчө кургакчылыкка ыңгайлашкан. Жапайы төөлөр, гепарддар, фенек түлкүлөрү жана чөл сүлөсүндөрү кездешет. Ошондой эле, жыландар, кескелдириктер сыяктуу сойлоп жүрүүчүлөр көп.

Алжирдеги көптөгөн жаныбарлар жана өсүмдүктөр адам ишмердүүлүгү, климаттын өзгөрүшү жана аймактардагы айыл чарба иштеринин кеңейиши менен коркунучка кабылып жатат. Айрыкча Атлас тоо кыркаларындагы жана Сахара чөлүндөгү кээ бир жаныбарлар жоголуу коркунучунда турат.

Тышкы шилтемелер

• Алжир Өкмөтү
• Улуттук статистика башкармалыгы
• Тышкы иштер министрлиги
• Алжирдин саякат жана туризм порталы
• Мамлекеттик кызмат көрсөтүүлөрдүн порталы