Иртыш
Иртыш — Казакстан менен Орусиянын аймактары аркылуу аккан дарыя, Обь дарыясынын сол куймасы Башаты Кытайдагы Моңгол Атлай тоолорунан башталат. Узундугу 4248 км, алабынын аянты 1643 миң км2. Жогорку агымы тоо дарыясы, Зайсаң көлүнөн Усть-Каменогорск шаарына чейин Буктурма суу сактагычы жана Усть-Каменогорск ГЭСи аркылуу агымы жөнгө салынат. Семей шаарынан төмөн, чатына чейин Батыш Сибирь түздүгү аркылуу агат. Төмөнкү бөлүгүндө өрөөнү 35 кмге чейин кеңийт. Башкы куймалары: Ишим, Вагай, Тобол, Конда (сол), Омь, Тара, Демьянка (оң). Орточо чыгымы Тобольск шаары тушта 2150 м3/сек (чатында 2830 м3/сек), эң чоң чыгымы 12 100 м3/сек, эң азы 297 м3/сек. Төмөнкү агымы майдан сентябрга, жогорку агымы апрелден октябрга чейин кирет. Ноябрдан апрелдин аягына чейин тоңот. Чатынан жогору карай 3784 кмге чейин кеме жүрөт. Эл чарбасын суу менен камсыз кылып, сугатка пайдаланылат. Иртыш Караганды каналы сууну Иртыштан алат. Боюндагы негизги шаарлар жана порттор: Усть-Каменогорск, Семей, Павлодар, Омск, Тобольск, Ханты-Мансийск. Тарыхый даректер боюнча алгачкы жолу «Худуд ал-аламда» Итиль менен Артуш дарыясынын ортолорунда кимактар, ал эми кимактардын чыгышында кыргыз уруулары турары айтылган.
Иртыш
| |
|---|---|
 Иртыш (Омск) | |
| Мүнөздөмө | |
| Узундугу | 4 248 км |
| бассейндин аянты | 1 643 000 км² |
| Суу агымы | |
| Аягы | Обь |
| Жайгашкан орду | |
| Өлкө | Калып:Өлкө желеги/Казакстан, Урусия |
| ОМСР | 14010100112115300000027 |
М. Кашгариде да (11-кылым) Иртышта огуз тилдүү уруулар жашаары эскерилген. 8-кылымдын ортосунда Иртыштын жогорку агымын ээлеген карлуктар батыш тарапка ооп, ал жерде кимактар калышкан. 9-кылымдын 2-жарымы 10-кылымдын башында Борбордук Азияда кыргыздардын саясий таасиринин күчөшүнөн улам кимак-кыпчактар дагы батышка жыла баштаган. 10–12-кылымда Иртышты кыргыздардын айрым бөлүктөрү жана түрк уруулары мекендеп турган. 13-кылымда бул аймак моңголдордун карамагына өтүп, Жучу хандын бай тактысы Иртышта жайгашып, 14-кылымдын 2-жарымынан Моголстан мамлекетинин карамагына кирген жана Иртыш анын Түндүк чек арасы катары эсептелген. 14-кылымдын 2-жарымынан Иртыш ойрот урууларынын карамагында калган жана калмактардын биригүү процессине байланыштуу 17-кылымдын 1-жарымында Жуңгар хандыгы негизделген. Кулагандан кийин Иртышты казак уруулары мекендеген. Орустардын Сибирди өздөштүрүшү менен Иртыш аймагы Россия империясынын карамагына өткөн. Жогорку Иртыш өрөөнү Енисей жана Теңир-Тоо кыргыздарынын этностук байланышын изилдөөдөгү маанилүү тарыхый аймактардан болуп эсептелет.
Булактар
түзөтүү- “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 3-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011. 784 бет, илл. ISBN 978 9967-14-074-5