Кабарда-Балкария

Кабарда-Балкар Республикасы
Өлкө	Орусия
Административдик борбор	Нальчик
Б.ири шаары	Прохладный, Баксан, Нарткала
Башчысы	Казбек Коков
Расмий тили	Кабарда-черкес тили; Карачай-балкар тили; Орус тили
Калкы	▼ 903 266 киши
Жыштыгы	72,44 адам/км²
Тууралыгы	км
Узундук	км
Коду ISO 3166-2	RU-KB
Расмий сайты

Кабарда-Балкария же Кабарда-Балкар Республикасы — (кабарда-черкес. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) – Орусия Федарациясынын субъектиси. Орусиянын Европа жак бөлүгүнүн түштүгүндө жайгашкан. Түштүгүнөн Грузия менен чектешет.

Негизги маалымат

Аянты 12,5 миң км². Калкы 891,3 миң (2008); негизинен кабарда (48,2%), балкар(9,4%), орустар (32%), украиндер (1,7%) ж. б. улут өкүлдөрү да жашайт. Орточо жыштыгы 1 км² жерге 62,4 киши. Ислам (мусулман), ошондой эле православие жана протестант диндерин тутат. Административдик-аймактык жактан 9 районго, 8 шаарга, 2 шаарчага бөлүнөт. Борбору Нальчик шаары. Шаар калкы 56,6%. Ири шаарлары: Прохладный, Тырныауз.

КБРнын жайгашуун картасы.

Мамлекеттик түзүлүшү

Түштүк Федерация округуна кирет. Мамлекеттик бийликтин органдар системасы 1997-ж. кабыл алынган Кабарда-Балкариянын конституциясы тарабынан аныкталат. Мамлекеттик башчысы президент. Парламенти 2 палатадан (өкүлдөр жана мыйзам чыгаруу) турат.

Казбек Коков, КБРдин башчысы.

Калкы

Негизги макала: Кабарда-Балкариянын калкы

Росстаттын маалыматтары боюнча республиканын калкынын саны. 2016-2017-жылдары өлүмдүн көрсөткүчү (жыл аягындагы маалыматтар боюнча)^[1].

Улуту	2010-жылдагы адам саныЦитатанын катасы: Closing `</ref>` missing for `<ref>` tag	1989-жылдагы калктын саны^[2]
Кабардалар	▼490 453 (57,2%)	498 702 (55,3%)	363 494 (48,2%)
Орустар	▼193 155 (22,5%)	226 620 (25,1%)	240 750 (31,9%)
Балкарлар	▲108 577 (12,7%)	104 951 (11,6%)	70 793 (9,4%)
Түрктөр	▲13965 (1,6%)	8770 (1%)	4162
Осетиндер	▼9129 (1,1%)	9845 (1,1%)	9996 (1,3%)
Армяндар	▼5002	5342	3512
Украиндер	▼4800	7592	12 826 (1,7%)
Корейлер	▼4034	4722	4983
Цыгандар	▲2874	2357	2442
Черкестер	▲2475	725	614
Татарлар	▼2375	2851	3005
Азербайжандар	▼2063	2281	2024
Чечендер	▼1965	4241	736
Грузиндер	▼1545	1731	2090
Лактар	▼1462	1800	1587
Немистер	▼1462	2525	8569 (1,1%)
Ингуштар	▲1271	1236	664
Карачайлар	▼1028	1273	1202
Улутун атабаган адамдар	▲2269	15	0

Эркектер – 401 775 адам (46,7%). Аялдар – 458 164 адам (53,3%).
Калктын орточо жашы 35,3 жашты түзөт. Калктын орточо жашы 32,8 жашты түзөт.
Эркектердин орточо жашы 33,4 жашты түзөт. Эркектердин орточо жашы 30,8 жаш.
Аялдардын орточо жашы 36,9 жаш. Аялдардын орточо жашы 34,9 жашты түзөт.

Табияты

Эльбрус чокусу.

Табияты калктын жашоосуна ыңгайлуу. Экол. абалы канааттандырарлык. Республика Чоң Кавказдын түндүк капталында, Кабарда түздүгүндө жайгашкан. Ошондой эле республиканын аймагынан Чоң Кавказдын эң бийик жери Эльбрус чокусу (бийиктиги 5642 м; Россиянын да эң бийк жери) орун алган. Республикасынын аймагынын 33%ин түздүк ээлейт. Январдын орточо температурасы түздүктөрүндө -2...-5°С (кээде -32°Сге чейинки суук болот), тоолуу аймагында -11°С, июлдуку 2124°С. Жылдык жаан-чачыны түздүктөрүндө 300400 ммден 500-600 ммге, тоо этектеринде 9001100 мм, бийик тоолорунда 2400-3000 ммге чейин. Көптөгөн минералдуу булактары жана 2172ге жакын агын суулары (жалпы узундугу 5470 км; Золка дарыясынан башка) бар. Дарыялары: Терек, Малка, Баксан. Түздүктөрүндө негизинен кара, тоолорунда күрөң тоо-токой жана тоо-шалбаа топурагы басымдуу. Талаа ландшафты өрдөгөн сайын жазы жалбырактуу токой (бук, эмен, граб), субальп жана альп шалбаасына өтөт. Мөңгүлөрү бар. Кен байлыктарынан нефть, вольфрам, молибден, коргошун, цинк, алтын, калай, бентонит чопосу, курулуш материалдар сырьёсу, таш көмүр казылып алынат.

Бул аймакка кабардалар жана балкарлар 13-15-кылымда эле отурукташа баштаган. 1557-ж. Кабарда, 1827-ж. Балкария Россиянын курамына кирген. 1921-ж. Кабарда АОсу, 1922-ж. Кабарда-Балкар АОсу түзүлүп, 1936-жылдан Кабарда-Балкар АССРи болгон. 1944-ж. Балкария автономиясы жоюлуп, балкарлар республиканын аймагынан күч менен чыгарылган. 1957-ж. Кабарда-Балкар АССРи калыбына келтирилген. 1992-ж. 5-январда республиканын алгачкы президенти шайланып, 1992-ж. 10-мартта учурдагы аталышы кабыл алынган.

Республика Россияда өнүккөн тамак-аш жана тоо-кен казуу өнөр-жай ишканалары менен өзгөчөлөнөт. РФте жемиш мөмөлөрүн жыйноо боюнча 8-орунда (жалпы РФте жыйналгандын 3,2% и), жүн өндүрүү боюнча 11-орунда (2,2%). Кабарда-Балкария тоолыжа спорту, бийик тоо туризми жана альпинизм боюнча негизги аймактардын бири. Региондун дүң продукциясынын көлөмү 21389,9 млн рубль. Андагы айыл-чарбасынын үлүшү 32,9% , ө. ж-дыкы 17% (2001). Чарбасы дан эгиндерин жана техникалык өсүмдүктөрдү өстүрүүгө, сүт, сүт-эт багытындагы мал асыроого багытталган. Айыл чарбага жарактуу жери 665,0 миң га (жалпы жер фондусунун 53,2%и), анын ичиндеайдоо аянты 310,8 миң га (47,7%). Дан эгиндери (66,2%, буудай, жүгөрү, арпа), тоют өсүмдүктөрү (20,7%) өстүрүлөт. Жүзүмчүлүк, жемиш өстүрүү жана асыл-тукум жылкы (кабарда тукуму) асыроо, аарычылык өнүккөн. Өнөр-жайынын негизги багыттары: тамак-аш (40,4%, жашылча-жемиш, ликёр-арак, кондитер, спирт, минералдуу суулар жана алкоголсуз ичимдиктер), машина куруу жана металл иштетүү (26,8%; ири ишканалары «Машина куруу заводу» ААК, «Кавказкабель» ЖАК, «Терекалмаз» ААК), түстүү металлургия (5,8%; «Гидрометаллург» ААК), курулуш материалдары (3,7%).

Темир жолунун узундугу 133,3 км, автомобилдики 3101,6 км (анын ичинде1968,5 кми асфальтталган). Республиканын аймагы аркылуу Түндүк-Кавказ темир жол тармагы, «Кавказ» федерациялык автомагистралы өтөт. Эл аралык аэропорту бар. Республикада 301 жалпы билим берүүчү, 28 башталгыч жана орто окуу жайы, 7 Жогорку окуу жайлары (анын ичиндеуниверситет; филиалдар менен), 5 театр (анын ичиндемузыкалык, куурчак), филармония, 2 бий жана ыр-бий ансамбли, 11 музей (анын ичиндеКайсын Кулиевдин үй-музейи ж. б.), 3 китепкана (анын ичиндеазиздер үчүн) бар.

Колдонулган адабияттар

“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 3-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011. 784 бет, илл. ISBN 978 9967-14-074-5

[1]

[2]