Наймандардын Тенир-Тоого көчүшү.

Наймандардын Тенир-Тоого көчүшү.

Борбордук Азиядагы XII кылымдын аягы — XIII кылымдын башын - дагы саясий үчүн эрегишкен күрөш. Бул мезгилде Борбордук Азиянын адырлуу кеп талааларын кеп сандаган түрк, моңгол уруулары мекендечү. Моңгол тилдүү уруулардын Ата Журту чыгышта Кытай, батышта Уйгур, түндүктө Кыргыз, түштүктө Таңгут жана Тибет өлкөлөрү менен чектешчу. Алардын ар биринин чакан, же чонураак ээликтери — улустары бар эле. Ошондой улустардын күч-кубаттуулары татар, найман, моңгол, меркит, кереит бирикмелери боло турган. Мындай бирикмелердин ортосундагы мамилелерге көбүнесе өз ара теңтайлашуулар, эрегишүүлөр мүнөздүү болчу. XII кылымдын аяк ченинде моңгол уруусу айрыкча күч алат да кошуналарына коркунуч туудура баштайт. Адегенде моңголдордун кол салууларына татарлар, меркиттер, наймандар, кереиттер кабылышты. Анткени алар мурдатан жоолашып келишкен. Монголдордун чанкыны күчөгөн кезде кээ бир уруулар биргелешип күрөшүштү. Ал кезде моңголдор Орхон менен Керелөн сууларынын боюнда жашашканы менен Тола сууларынын аралыгында, Онгин суусунун, жана Хэнтэй тоолорунун ортосундагы ойдунда көчүн-ко-айшк1т Y' наймандар Хангай менен Алтай тоолорунун арасындагы Hvnк меркиттер Селенга өрөөнүн жердешчү. Ал эми татарлар Буйр-жепттрп^ЛУН Р Келдерунун жээгин жана Улуу Кытай дубалына чектеш XII кылымында мекендеп, Цзинь мамлекетинин чек арасына жакын турушчу кен ТГТ татарлар өтө күч-кубаттуу, башкаларга Караганда кыйла - элдеп ошондуктан белек татар-моңгол уруулары дагы коңшу Цзинь менен катташканда өздөрүн татар аташкан. Айрым жылдарда татарлар ^ган мамлекети менен ьгатымак тузуп алын моңгол улусуна сокку уруп тупку 'ягг ламыш боюнча татарлар бир жолку кагылышта Чьщгыз хандын моңголдорунун бири Амбагай ханды туткунга түшүрүп алын, аны Амбагай өчөгүшкөн жоосу Цзинь имнераторуна тартуулаганы белгилүү. Тирүүлөй Ханды ал жыгач отургучка отургузуп денесине, колу, бутуна мык кагып кыйнап өлтүрөт.

Орто кылымдардагы монголдордун боз үйлөрү жана өргөө көчүрө турган арабасы.

Борбордук Азияда XII кылымда калынтанган ири мамлекеттик бирикме [ердин бири найман улусу. Найман улусунда ар кошкон уруулар — монгол кана турк тилдуу уруулар жанаша жашачу. Найман аталышы монголчс егиз деген тушунукту билдирет. Бул найман улусуна кирген 8 уруунув санына байланыштуу келип чыккан аталыш экени шексиз. 1125-жылы кидандар (кара кытайлар) деелету (Ляо империясы) кыйрагандан кииин аузулген улустардын кийинкиси — Кереит хандыгы. Кереит улусу XII кы¬лымдын экинчи жарымында Тоорул хандын тушунда айрыкча куч алат. Анын ордосу Орхондо эле. Тоорул хан наймандар, меркиттер, моцголдор. лпйгурлар, кыргыздар, кара кытайлар, тацгуттар ж.б. менен байланыштарД беквмдееге, езунун таасирин күчөтүүгө умтулган. Бирок, теңтайлашуу акыр моңгол улусунун ханы Темучиндин (Чыцгыз хан) жениши менен аяктаД»' XII кылымдын аягында татарлар айрыкча чжурчжэндердин Тундук J«f айдагы Цзинь мамлекети менен ич ара чыр-чатактардын, тынымсыз туулдарынын натыйжасында абдан алсырайт. 1198-жылы аларга кар_ Цзинь аскерлеринин кезектеги жортуулуна моцголдор да катышкан. Щ «зогушта татарлар оор жоготууларга дуушар болуп, татар ханы Мегучжий Сеульту хан кез жумат. Ал эми 1202-жылы Темучин жеке езу татарлаЩ жацы жортуул уюштуруп, аларды биротоло багындырат. Мындан бир XIII—XIV кылымдарга таандык а — аялдын, б — эркектин керустендерунен табылган жыгач ээрлер. К.Ш. Табалдиевдин, О. А. Солтобаевдин Орто-Нарын, Кара-Кужур врввндврундогу археологиялык казууларынан. жыл мурда 1198—1199-жылдарда ал найман ханы Таян хандын иниси Буйурук хандын ээлигине кол салган болчу. Наймандардын бир канатынын улугу Буйурук хан кармашта жеңилип, ал кезде Кем-Кемжиут аталган кыргыз ээлигине (Тыва) чегинип кетет. 1203-жылы моңголдор кереиттерди басып алышат. Эми Темучин наймандарды толук каратууга камына баштайт. Хангай менен Алтай арасын, Ыртыштын терун жердеген наймандар кеп сандаган уруу, уруктардан туруп, кадыр-барктуу хандары, арбын жана такшалган аскери бар эле. Моцголдор кол салаар алдында найман хандары- нын ынтымагы ыдырап, езгече Таян хан менен анын иниси Буйурук хан¬дын, уулу Кучлуктун ортосундагы тирешуулер наймандардын абалын начар- латты. 1204-жылы жайында 45 миң моңгол аскери наймандарга жаңы жортуул баштайт. Негизги салгылашуу Орхонго жакын Наху тоосунун этегинде жу- руп, моцгол аскеринин башында Темучин турду. Наймандарга Таян хан езу кол башчылык кылды. Таян хан дагы душманынан кем эмес эр жүрөк, өтө сак киши болчу. Кысталыш учурда ал аскерлерине эрдиктин улгусун керсетуп, эрендерче курман болот. Кан куйген кармаш акыры моцголдордун жениши менен аяктайт. Кучлук гана чакан кошууну менен кыргындан качып кутулду. Ошол эле 1204-жылы кузунде меркиттердин да кыйла бөлүгү каратылган.

Наймандардын Жети-Сууга чегиниши. Кара-кытай гурханы жана Кучлук ас-Сегизи. Моңголдор менен болгон чоц согуштан кийин аман кал- ган наймандар Ыртыш ереенунде бир аз жыл жашап турушту. Аларды кПлук хан ас-Сегизи ханзаада башкарчу. Ага моцголдордон качып ку- тУлган меркиттер да баш ийишчу. 1208-жылы Темучиндин аскерлери Алтай тоосун ашып өтүп найман, меркиттерге чабуул коёт. Бул согуш дагы найман, меркиттерди оорду толгус жоготууларга дуушар кылды.