Кировоград облусу
Кировоград облусу (укр. Кіровоградська область), келечекте Кропивницкий облусу (укр. Кропивницька область) — Украинанын борбордук бөлүгүндө жайгашкан облус. Ал 1939-жылы 10-январда Украина ССРинин курамында СССР Жогорку Советинин Президиумунун жарлыгы менен борбору Кирово шаарында түзүлүп, анын аты Кировоград болуп өзгөртүлүп, 2016-жылдан бери Кропивницкий деп аталып келет. Облустун аталышы өзгөртүлгөн эмес.
| Өлкө |
Украина |
|---|---|
| Административдик борбор | |
| Калкы |
↘ 902 275 [1] |
| Жыштыгы |
36,7 адам/км² |
| Деңиз денгээлинен бийиктиги • Бийик чекити |
|
| Тууралыгы | |
| Узундук | |
|
| |
| Коду ISO 3166-2 |
UA-35 |
| Телефон коду |
+380 522 |
| Интернет-домени |
kirovograd.ua; kr.ua |
| Расмий сайты | |
.svg)
Ал Украинанын борборунда, Днепр менен Түштүк Бугдун ортосунда, Днепр тоосунун түштүк бөлүгүндө жайгашкан.
Административдик борбору жана ири шаары — Кропивницкий, башка ири шаарлары — Александрия, Светловодск, Знаменка, Долинская, Новоукраинка, Хайворон, Новомыргород, Бобринец.
Облустун дээрлик бардык аймагы Днепрдин оң жээгинде жайгашкан. Түндүгүнөн Черкассы, түндүк-чыгышында Полтава, түштүк жана түштүк-чыгышта Днепропетровск, түштүгүндө Николаев жана Одесса облустары менен, батышта Винница облусу менен чектешет. Белгилей кетсек, Украинанын географиялык борбору Добровеличковка айылында жайгашкан. Кийинчерээк Украинанын Жаратылыш ресурстары боюнча мамлекеттик комитети өлкөнүн географиялык борбору Марьяновка айылы экенин аныктаган.
Калкы
түзөтүү2022-жылдын 1-январына карата облустун калкынын иш жүзүндөгү саны 1 129 000≈ адамды түзөт, анын ичинен шаар калкы 850356 адам же 68,0%, айыл калкы 400165 адам же 34,8%[2].
Согушка байланыштуу. Кировоград облустук аскер башкармалыгынын маалыматы боюнча, апрель айынын ортосуна карата облус согуштук аракеттер уланып жаткан аймактардан 99 168 качкын кабыл алган, анын 29 274ү балдар. 34 миң 244 жаран ИЖК күбөлүгүн алган.
Облустун калкы 2001-жылдын 5-декабрындагы каттоо боюнча 1 125 700 адамды түзөт. (Украина калкынын 2,3%). Орточо жыштыгы 45,3 адам/км², жалпы Украина боюнча 75 адам/км².
18-кылымдын ортосуна чейин дээрлик ээн калган бул аймактын калкы 1750-1900-жылдары орус бийлигинин колонизатордук демилгелеринин аркасында тездик менен көбөйүп, андан кийин революция, ээликтен ажыратуу жана Улуу Ата Мекендик согуш, кескин төмөндөшүн башынан өткөргөн. Совет бийлигинин орношу менен айыл чарбасын жана өнөр жайын өнүктүрүүнү стимулдаш-тыруу менен облуста туул-гандардын өсүшүнүн өсүшү жүрүп жатат. 1990-жылга карата калктын саны дээрлик 1,2 миллион адамга жетти, анын ичинде Кропивницкийде 300 миңден ашык адам. Калктын тез есушу областтын район-дук борборлорунда да орун алды. Ырас, 1970-жылдары эле айыл чарбасы токтоп калгандыктан жаштардын айылдан агылышы башталып, айылдарда төрөлүүнүн төмөндөшү жана калктын улгайышы байкалган.
СССРдин кулашы жана экономикалык олку-солкулуктар аймактын демографиясына терс таасирин тийгизген. Анын калкы табигый азаюудан жана миграциянын (Киевге, Москвага жана башка шаарларга) агып кетүүсүнөн улам кыскарууну улантууда.
Мамлекеттик статистика кызматынын маалыматы боюнча 2013-жылдын 1-июлуна карата облустун калкынын саны 991 609 адамды түздү, анын ичинен шаар калкы 619 026 адамды (62,42%), айыл калкы 372 583 адамды (37,58%) түздү. Туруктуу калктын саны бир аз аз – 985 194 адам, анын ичинде шаардыктар – 612 947 адам (62,21%), айылдыктар – 372 247 адам (37,79%).
2015-жылга карата аймактагы үй чарбаларынын 41,4%ында (калктын 50%ке жакыны) суу түтүктөрү жок болгон[3].
Улуттук курамы
түзөтүүОблуста токсонго жакын улуттун екулдеру жашайт. Учурда цыгандар менен армяндарды кошпогондо (иммиграцияга байланыштуу) ар биринин саны азайып баратат. 1989-жылдагы эл каттоо боюнча украиндер 85,3%, орустар 11,7%, башка улуттардын өкүлдөрү 3% түзгөн. 1992-жылга чейин аймакта расмий тилдер орус жана украин тили болгон. Орустардын бир кыйла бөлүгү аймактын чыгышындагы өнөр жай шаарларында жана Кропивницкийде жашашкан. Тарыхый жактан карасак, облуста украин тили, облустун борборунда орус тили үстөмдүк кылган. Ошондуктан Кировограддагы орус жана украин мектептеринин катышы 2ге каршы 34 болуп, шаар калкынын талабына жооп берген. Бул аймакта украин тили үстөмдүк кылган.
2001-жылдагы эл каттоого ылайык:
- Украиндер — 1 014 616 (90,1 %)
- Орустар — 85 029 (7,5 %)
- Молдавандар — 8 274 (0,7 %)
- Беларустар — 5 150 (0,4 %)
- Армяндар — 2 994
- Болгарлар — 2 305
- Жөөттөр — 1 066
- Цыгандар — 926
- Азербайжандар — 793
- Татарлар — 639
- Поляктар — 556
- Немистер — 545
88% украин тилин эне тили, 10% орус жана 2% башка тилдер деп аташкан.
Тил кырдаалы
түзөтүү1992-жылдан бери аймактагы жападан жалгыз расмий тил (айрыкча Кропивницкийдин өзүндө) украин тили (официалдуу иш кагаздарында, билим берүү тармагында, эл аралык байланыш тили катары, ошондой эле радио жана телевидениеде колдонулат). Райондун айылдарында азыркы учурда суржик тили негизинен үй баарлашуу тили катары колдонулат, калк орус жана украин тилин да түшүнөт (диглоссия); Мындан тышкары аймакта орус, молдован же болгар тилдеринде гана байланыш жүргөн моно-этникалык кыштактар дагы эле сакталып турат.
Административдик-аймактык түзүлүшү
түзөтүү
Административдик борбору - Кропивницкий шаары, 2016-жылдын 14-июлунда декоммунизация учурунда Кировограддан өзгөртүлгөн. Региондун өзү мурдагы атын дагы деле сактап келет, анткени анын атын өзгөртүү үчүн кадимки мыйзам жетишсиз - ал үчүн Украинанын Конституциясына өзгөртүүлөр керек. 2018-жылдын 20-ноябрында депутаттар аймактын атын Кропивницкий деп өзгөртүүгө кубаныч менен добуш беришти[4].
Облуста жергиликтүү өз алдынча башкарууну Кировоград облустук кеңеши, аткаруу бийлигин Облустук мамлекеттик администрация жүргүзөт. Облустун башчысы - Украинанын Президенти тарабынан дайындалган облустук мамлекеттик администрациянын төрагасы.
Райондору
түзөтүү2020-жылдын 17-июлунда облустун жаңы 4 районго бөлүнүшү кабыл алынган[5][6]:
| № | Району | Калкы
(миң адам) |
Аянты[7]
(км²) |
Акимий борбору |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Александрия району | 229,8 | 5 417,9 | Александрия ш. |
| 2 | Голованевск району | 124,9 | 4 244,3 | Голованевск шч. |
| 3 | Кропивницкий району | 448,1 | 9 723,2 | Кропивницкий ш. |
| 4 | Новоукраинка району | 142,7 | 5 202,9 | Новоукраинка ш. |
Райондор өз кезегинде шаардык, поселкалык жана айылдык бириккен аймактык жамааттарга бөлүнөт (укр. об'єднана територіальна громада).
Колдонулган адабияттар
түзөтүү- Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол. -656 б.
- ↑ Государственная служба статистики Украины Калып:Wayback (укр.)
- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року Калып:Wayback // Державна служба статистики України. Київ, 2020. Стор. 66-70
- ↑ Антирейтинг областей: знаешь, в чем худшая твоя родная? (укр.)(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). businessviews.com.ua. Текшерилген күнү 13 -март (жалган куран) 2019.
- ↑ Рада підтримала перейменування Кіровоградської області (укр.)(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). tochka.net. Текшерилген күнү 20 -ноябрь (жетинин айы) 2018.
- ↑ Постанова Верховної Ради України «Про утворення та ліквідацію районів»(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Нові райони: карти + склад(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Кіровоградська область - Райони. Текшерилген күнү 27 -январь (үчтүн айы) 2023. Түп булактан архивделген күнү 2 -февраль (бирдин айы) 2022.