Кемелизм
Кемелизм (түрк. Kemalizm), же Ататүркчүлүк (түрк. Atatürkçülük) — Мустафа Кемел Ататүрк тарабынан коюлган түрк улутчулдук идеологиясы. Ушул убакка чейин Түркия Республикасынын расмий идеологиясы катары каралып келет. Бирок кемализмдин заманбап жактоочулары алардын идеологиясы Үчүнчү Дүйнө өлкөлөрүнүн өнүгүүсү үчүн эффективдүү үлгү деп эсептешет[1]. Америкалык саясат таануучу Сэмюэл Хантингтон да ушундай эле идеяны карманып, кемализмде радикалдуу (төңкөрүшчүл) батышташтыруу учурун жана мурдагы маданий салттарды бузуу учурун баса белгилеген[2]. Кемализм 6 пунктка негизделген («алты жебе» — түрк. Altı Ok). Биринчи төрт жебе 1927-жылы түзүлгөн, андан кийин дагы эки жебе 1931-жылы кошулган. Алты жебе жөнүндөгү доктрина акыры 1937-жылдагы конституцияда бекитилген.
"Алты жебе"
түзөтүү.jpg)
Жумуриятчылык
түзөтүүРеспубликачылык же Жумуриятчылык (түрк. Cumhuriyetçilik) — Осмон империясынын абсолүттүк падышабийлигине альтернатива катары мыйзамтизмелик калкбийликтик жумурият идеалы. Жогорку бийликтин (президенттин жана парламенттин) шайлануу принциби жана анын элинин алдында отчеттуулук. Түркия 1923-жылы республика болуп жарыяланган.
Улутчулдук
түзөтүүУлутчулдук (түрк. Milliyetçilik) — жарандарын титулдук улутка берилгендик духунда патриоттук тарбиялоочу улуттук мамлекеттин идеалы. Этникалык жана жарандык аныктоо. Улутчулдукка ардактуу орун берилген, ал режимдин негизи катары көрүлгөн[3]. Ататүрктүн улутчулдугу жаш түрктөрдүн улутчулдугуна салыштырмалуу белгилүү бир өзгөчөлүккө ээ болгон. Ататүрктүн улутчулдугу, ал үчүн мурдагы «түркчүлүк» («түркизм») ордуна «миллетчилик» («миллет» деген сөздөн — «улут») термини артыкчылыкка ээ болгон, расалык улутчулдуктан жана пантүркизмден алыстап, аны түшүнгөн. Ататүрк француз модели боюнча – Түрк Республикасынын чегиндеги саясий улуттун идеологиясы катары (айрыкча пантүркисттерде болгондой түрк тектүү улут эмес). Мындан тышкары, жаш түрктөргө мүнөздүү исламчыл жана панисламисттик компонент четке кагылды, Исламды улуттун жашоосу үчүн эң жогорку санкция катары – эл жана “улуттук” менен алмаштыруу менен. Улут Ататүрк тарабынан этникалык түрктөрдү гана эмес, бардык жарандарды камтыган деп ойлогон, бирок түрк этникалык өзгөчөлүгүнүн негизинде; түрк эместер ушундай, б.а. ассимиляция жанда тарбияланган[4]. Бирок акыркы тарыхта күрт сепаратизми түрк улутчулдугуна олуттуу чакырык болуп калды[5].
Улут критерийи: жалпы жарандык, жалпы тил, жалпы аймак, жалпы теги, жалпы тарых жана менталитет.
Элчилик
түзөтүүЭлчилик же Калкчылык (түрк. Halkçılık) — таптык тецсиздикке жана мулктук артыкчылыктарга каршы курешуу. «Улуттуулук» принциби улутчулдук менен байланышкан, түрк коомунун биримдигин жана анын ичиндеги класстар аралык тилектештикти, ошондой эле элдин суверенитетин (жогорку бийликти) жана анын өкүлү катары ТУУКту жар салган[6].
Лайыкчылык
түзөтүүЛайыкчылык же секүлерчилик (түрк. Laiklik) — мамлекеттин лайыктык мүнөзү жана мамлекеттин исламдан бөлүнүшү. Мустафа Кемал Ататүрктүн алгачкы ыслаттарынын бири шарият мыйзамдарын жокко чыгаруу болгон. Андан кийин диний билим берүүгө тыюу салынып, бардык мектептер Билим берүү министрлигине баш ийди. Азыркы Түркияда бул принцип башка нерселер менен катар исламчыл партияларды куугунтуктоодо да көрүнүп турат[7].
|
Биз динди терең урматтайбыз. Биз ойдун жана ой жүгүртүүнүн мугалипти эмеспиз. Болгону мамлекеттин, элдин иштерине дин иштерине кийлигишпөөгө чакырабыз. Керичилерге мүмкүнчүлүк бербешибиз керек[8]. | 
|
Мамлекетчилик
түзөтүүМамлекетчилик же дөөлөтчүлүк (түрк. Devletçilik — түрк. Devlet — "мамлекет" сөздөн) — мамлекеттин жетекчи ролу менен аралаш экономиканы куруу. Бул иш жүзүндө чакан жеке секторду сактап калуу менен экономиканы улутташтырууга алып келди.
Төңкөрүшчүлүк
түзөтүүТөңкөрүшчүлүк же ынкылапчылык (түрк. İnkılapçılık) - батышташтыруу курсу жана өнүгүү менен агартуучулукка таянуу менен салттуу коомдун калдыктары менен күрөшүү.[9][10][11]. Мустафа Кемел Ататүрк француз журналисти Морис Перно менен болгон маегинде мындай деген:
|
|
Биздин саясатыбыз, каада-салтыбыз, тилектерибиз Түркияны Европа өлкөсү, тагыраагы, Батышты караган өлкө кылууну көздөйт[12]. |
|
Батышташуу саясатынын жаркын мисалдары: түрк тилинин латын жазууга которулушу, аялдарга шайлоо укугун берүү.
Белгилер
түзөтүү- ↑ Введение фамилий и кемализм. Текшерилген күнү 15 -февраль (бирдин айы) 2022. Түп булактан архивделген күнү 25 -февраль (бирдин айы) 2021.
- ↑ Сэмюел П. Хантингтон. Столкновение цивилизаций и переустройство мирового порядка (отрывки из книги). Ответы Западу и модернизация Archived 2010-02-12 at the Wayback Machine Калып:Wayback
- ↑ В. И. Данилов. Метаморфозы турецкого национализма Archived 2008-02-09 at the Wayback Machine Калып:Wayback// Ближний Восток и современность. Сборник статей (выпуск девятый). М., 2000, стр. 20-35
- ↑ Юлия Кудряшова: Турецкий опыт для Казахстана Archived 2010-12-16 at the Wayback Machine Калып:Wayback
- ↑ Кемалистское евразийство: новый политический дискурс в Турции. Текшерилген күнү 15 -февраль (бирдин айы) 2022. Түп булактан архивделген күнү 29 -июнь (кулжа) 2013.
- ↑ В. И. Данилов. Метаморфозы турецкого национализма(жеткиликсиз шилтеме)(жеткиликсиз шилтеме)// Ближний Восток и современность. Сборник статей (выпуск девятый). М., 2000, стр. 20-35
- ↑ Кемализм высшей пробы
- ↑ Религия и лаицизм
- ↑ Мухаметдинов Р. Ф. Зарождение и эволюция тюркизма. Казань, 1994, стр. 154 слл
- ↑ В. И. Данилов. Метаморфозы турецкого национализма Archived 2021-01-21 at the Wayback Machine// Ближний Восток и современность. Сборник статей (выпуск девятый). М., 2000, стр. 20-35
- ↑ ДОБАЕВ И. П. ИСЛАМСКИЙ РАДИКАЛИЗМ: ГЕНЕЗИС, ЭВОЛЮЦИЯ, ПРАКТИКА Archived 2008-06-19 at the Wayback Machine Калып:Wayback//Ростов-н-Д., 2003.
- ↑ Atatürk'ün söylev ve demeçleri. I-III. Ankara, 1989, c. 91