Түркия
Түркия (түрк. Türkiye [ˈtyr̝cije]), расмий — Түркия Республикасы (түрк. Türkiye Cumhuriyeti [ˈtyr̝cije d͡ʒumhuːɾije'ti]) —мамлекет Батыш Азияда (97%) жана Түштүк Европада (3%) жайгашкан. Калкы - 85,2 миллион (2023), аянты — 783,562 км2 (калкынын саны боюнча дүйнөдө 19-орунда жана аймагы боюнча 36-орунда турат). Унитардык мамлекет. Мамлекеттик тили-Түрк тили
|
Түркия Республикасы | |||||
| |||||
| Урааны: «Yurtta Barış, Dünyada Barış» «Үйдө тынчтык, дүйнөдө тынчтык» | |||||
| Гимн: «İstiklâl Marşı» «Эгемендүүлүк маршы» | |||||
.svg)
| |||||
| Негизделген | 29-чи октябрь 1923-ж. | ||||
| Расмий тили | Түркчө | ||||
| Борбор шаары | Анкара | ||||
| Ири шаарлар | Ыстанбул, Анкара, Измир, Бурса, Адана | ||||
| Президенти Вице-президенти Ассамблеянын президенти |
Режеп Тайип Эрдоган Жевдет Йылмаз Мустафа Сентоп | ||||
| Аянты • Жалпы • Суу бетинин %. |
4-чү - дүйнөдө 783.562 km2 км² 13.930 km2 | ||||
| Калкы • Бааланган (2024) • Жыштыгы |
90.021.553 адам (18-чү) 105/km2 ад./км² | ||||
| АДӨИ ( 2018) | ▲ 0.806[1] (өтө жогору) (59-чи) | ||||
| Этнохороним | Түрктөр, жана Түркия кирет | ||||
| Акча бирдиги | Түрк лирасы (TRY, ₺) | ||||
| Домени | .tr | ||||
| ISO коду | TR | ||||
| ЭОК коду | TUR | ||||
| Телефон коду | +90 | ||||
| Убакыт аралыгы | UTC +3 | ||||
Түркия 14 мамлекет менен чектешет.
Азыркы Түркия 1923-жылы Осмон империясынын кулашынын натыйжасында, Биринчи дүйнөлүк согушта жеңилгенден кийин жана түрк элинин улуттук-боштондук согушунан, монархиянын жоюлушунан жана Чыгыш Фракия, Кичи Азия жана армян тоолорунун аймагында түрк улуттук мамлекетинин түзүлүшүнөн кийин түзүлгөн. Осмон империясынын борбору болгонго чейин, бул аймак тарых бою байыркы мамлекеттердин олуттуу бөлүгүн түзгөн: хетт падышалыгы, Ассирия, Урарту, Византия, Грузия (Колхида жана Иберия), Персия, Рим жана башкалар.
Экономикасы динамикалуу өнүгүп жаткан индустриалдык өлкө. Сатып алуу жөндөмдүүлүгүнүн паритети боюнча ИДПнын көлөмү (МЖӨ) калктын жан башына — жылына 41 887 доллар (2023). 2023-жылы Түркиянын ИДПсы 1,154 триллион долларды түзгөн.; МЖӨ боюнча ИДП - 3,613 трлн АКШ доллары.; ИДПнын жан башына номиналы боюнча көлөмү жылына 13 383 долларды түзөт.
1952-жылдан НАТОнун мүчөсү, 1949-жылдан Европа кеңешинин мүчөсү, ошондой эле 1999-жылдан Евробиримдиктин мүчөлүгүнө расмий талапкери.
Этимология
Азыркы Түркия Республикасына карата колдонулган "Түркия" аталышы эски француз тилинен келип чыккан Turquie, ал өз кезегинде орто кылымдагы латынынан келип чыккан Τουρκία. 1299-1922-жылдары болгон Осмон империясы, замандаштарынын арасында, Түркия же түрк империясы деп да аталган.
2022-жылы БУУ Түркиянын бардык расмий документтерде республиканын атын өзгөртүү өтүнүчүн канааттандырган. "Түркия Республикасы" (англ. Аткаруучу, фр. Ереван) "республика тюркийе" ( англ. Аткаруучу, фр. République de Türkiye). Өлкө аталышынын кыска варианты эми "түрк" же "Түркийе"[булак?].
География
Түркия чыгыш жарым шарда жайгашкан. Анын аянты (ички көлмөлөрдү кошкондо) 779,452 км2. Түркиянын аймагынын негизги бөлүгү — 97% - Азияда, 3 % — Европада жайгашкан. Түркиянын аймагынын негизги өзөгүн толугу менен ээлеген Кичи Азия жарым аралы түзөт. Түркиянын европалык домендери Румелия деп аталат. Түркиянын географиялык өзгөчөлүгү — байыркы мезгилден Европаны Азия, Кара деңиз өлкөлөрүн жана элдерди Жер Ортолук деңиз менен байланыштырган маанилүү жолдордун кесилишинде жайгашкан. Азыр Европаны Азиянын көптөгөн өлкөлөрү менен байланыштырган жол жана темир жол магистралдары Түркиянын аймагы аркылуу өтөт.
Өлкөнүн аймагынын негизги бөлүгү Кичи Азияга, же Анадолуга жана армян тоолоруна, кичинеси Кара жана Жер Ортолук деңизинин ортосундагы Балкан жарым аралына туура келет.
Түрк аймагынын батыштан чыгышка карай максималдуу узундугу — 1600 км, түндүктөн түштүккө — 600 км.үч тарабынан деңиздер менен чектешет: түндүктө — Кара деңиз, батышта — Эгей, түштүктө — жер ортолук деңиз. Түркиянын Европа жана Азия бөлүктөрү бири-биринен суу системасы менен бөлүнүп, Кара деңизден Эгейге деңиз өтмөгүн түзүп, Мармара деңизин, Босфор кысыктарын жана Дарданелди камтыйт. Түштүк Босфор жана Алтын Мүйүз булуңунда (Мармара деңизи) дүйнөдөгү эң кооз шаарлардын бири жана Түркиянын эң жыш шаары Стамбул (мурдагы Константинополь) жайгашкан.
Чек арасы
Түркиянын 8 кургактык жана 6 деңиз чек арасы бар.
Булактар
- ↑ Human Development Report 2019 (англ.). БУУнун текшерүү программасы. — Доклад о человеческом развитии (2019) на сайте Программы развития ООН. Текшерилген күнү 13 -сентябрь (аяк оона) 2019.