Челпек (айыл)
Челпек (англ. Chelpek) - Ысык-Көл облусунун Ак-Суу районуна караштуу айыл. 1884-жылы түзүлгөн. Учурда Челпек, Таш-Кыя жана Бурма-Суу айылдары биригип Челпек айыл өкмөтүн түзүшөт. Кыргызстандагы калмак улуту жашаган эң ири айылы болуп саналат. Орто эсеп менен 7 778 адам бар.
Отурукташкан жай
|
Географиялык абалы
түзөтүүЧыгыш-түндүгүнөн - Каракол шаары, Батышынан - Ырдык (Дейшин) айылы, Жети-Өгүз району, Түндүгүнөн - Кытай.
Тарыхы
түзөтүүА. В. Бурдуковдун изилдөөлөрүнө таянсак, XIX кылымда калмактардын ата-теги өөлөт Токмок шаарынын айланасында жашап келишкен. 1864-1882 жж. жергиликтүү калктын үстөмдүгү менен Ысык-Көл облусуна келишет, туруктуу жери жок эки жыл көчмөн жашоо менен Ысык-Көлдү кыдырышат, 1884-жылы гана, өз алтын кенчтерин беришип учурда орун алып турушкан жерлерге төрт айыл (Челпек, Таш-Кыя, Бурма-Суу жана Бөрү-Баш) болуп отурукташып калышыт. Жүздөгөн жылдары бою бул калмактар кыргыздардын ичине кирип кыргыз болуп калышкан.
Калмак алфавити (латын ариби)
түзөтүү1930-жылы калмактардын ариби латынчаланган. 1931-жылдагы оңдоп түзөөлөрдөн кийин, ал төмөнкү түрдө сакталган.
A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | Ә ә | F f |
G g | H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n |
Ꞑ ꞑ | O o | Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t |
U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ь ь |
Уруулары
түзөтүүКалмактарда уруулар жакшы сакталып келүүдө. Эң ирилери болуп: байымбахы, солто жана харватыр (карабаатыр) уруулары. Ал эми майда уруулары болсо — шонңкур, сатывалды, кыпчак, бугу, сары бағыш, чимит, жедигэр, көдөнуул, күйкүнуул. Жогоруда саналган урууларга караганда, бул уруу жалаң гана бир кандуу элден турбастыгы көрүнүп турат, мисалы, алардын урууларынын арасында, нукура кыргыздардын да урууларын кезиктирүүгө болот — солто, сатывалды, кыпчак, бугу, сары багыш, җедигэр.
Климат
түзөтүүОрточо айлык температура °C:
январь | февраль | март | апрель | май | июнь | июль | август | сентябрь | октябрь | ноябрь | декабрь |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
−1,1 | +0,7 | +4,6 | +8,9 | +13,5 | +16,6 | +18,2 | +17,4 | +14,0 | +9,0 | +4,7 | -0,1 |
Белгилүү инсандар
түзөтүүКошумча маалымат
түзөтүүШилтемелер
түзөтүү- Кыргыз Республикасынын каржы министрлиги Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine
- Кыргыз Туусу гезити(жеткиликсиз шилтеме)
Колдонулган адабияттар
түзөтүү- С. М.Абрамзон, Киргизы и их этногенетнческне и историко-культурные связи, Л., 1971, стр. 28.
- Ш. Дондуков, Некоторые языковые особенности говора иссык-кульских сарт-калмыков (ойратов) в сравнительном освещении с монгольскими и киргизским языками, сб. «Олон улсын монголч эрдэмтний II их хурал», I, Улаанбаатар, 1973, стр.166.
- С. И. Руденко, Башкиры. Историко-этнографические очерки, М.— Л., 1955, стр. 54; 57; Р. Г. Кузеев, Происхождение башкирского народа, М., 1974, мр. 285-286.
- А. В. Бурдуков, Каракольские калмыки (сарт-калмаки), «Советская этнография», 1935, 6, стр. 47—56.
- С. М. Абрамзон, Этнический состав киргизского населения Северной Киргизии, сб. «Труды киргизской археолого-этнографической экспедиции», IV, М., 1960, стр. 22—31, 86—87, 88, 90—91, 91—92.
- А. Гагарин, Т. Меллер, Сарт-калмаки, «Северная Азия», кн. 5—6, М.,. 1928, стр. 186—188,
- А. В. Бурдуков, указ, соч., стр. 47—79.
- Б. Алымбаева, К вопросу о сближении народов Киргизии, в кн.: «Трудящиеся Киргизия в борьбе за строительство социализма и коммунизма», Фрунзе, 1966, стр. 207—212.
- Ш. Дондуков, указ. соч.
- Ок.— общекалмыцкий — свойственный калмыцкому языку вообще, примеры приведены из: С, G. J. Ramstedt, Kalmükisches Wörterbuch, Helsinki, 1935; Б. Б. Басангов, Русско-калмыцкий словарь, Элиста, 1963;
м.-п.— монгольско-письменный язык (см.: Б. Я. Владимирцов, Сравнительная грамматика монгольского письменного языка и халхаского наречия. Л., 1929; Г. Д.Санжеев, Старописьменный монгольский язык, М., 1964); знак - над буквой — позиционная, долгота.
- Г. Д. Санжеев, Грамматика калмыцкого языка, М.—Л., 1940, стр. 15; Б. X. Тодаева, Калмыцкий язык, в кн.: «Языки народов СССР», V, Л., 1968, стр. 35—36.
- Б. Я. Владимирцов, указ, соч., стр. 315—317; Н. П. Поппе, Квадратная письменность, М.— Л., 1941, стр.38.
- Г. Д. Санжеев, Старописьменный монгольский язык, стр. 34—35.
- Н. Н. Убушаев, Фонетика торгутского говора калмыцкого языка. АКД, М., 1974, стр. 10.
- Д. А. Павлов, Исследования по калмыцкому языку и письменности, Алма-Ата, 1971, стр. 50.
- Киргизские примеры см.: К. К. Юдахин, Киргизско-русский словарь, М., 1965. 17. Д. А. Сусеева. К проблеме соотношении калмыцкого языка и калмыцких диалектов; сб. «Совещание по общим вопросам диалектологии, истории языка. Тезисы докладов и сообщений (Ереван, 2—5 октября 1973)», М., 1973, стр. 42—43.