Энесай кыргыздары

Энесай кыргыздары — VI-XVIII кылымда Енисей дарыясынын куймаларынын өрөөндөрүн, Минуса ойдуңун, Тувадан Красноярск шаарына чейинки аймактарды мекендеген. Енисей кыргыздары деп орхон-енисейдеги түрк эстеликтеринде (к. Култегин), кытай династияларынын (Тан, 618-907; Сун, 960-1279) тарыхында жана 10-13-кылымдагы фарси-араб жазмаларындагы («Худуд ал-алам», Гардизи жана башка) маалыматтарга байланыштуу айтылып калган.

Бүгүнкү хакастар, тувалар, карагастар, шорлор, алтайлыктар, ошондой эле алатоолук кыргыздар Энесай кыргыздарынын түз урпактары же этногенетикалык, этномаданий жалпылыкта турушат. Аталган аймактарда Тагар (байыркы сак, динлиндерге ж.б. таандык маданият) маданиятынан соңку мезгилдеги эстеликтердин дээрлиги кыргыздар калтырган же кыргыздарга таандык тарыхый-маданий байлыктар болуп эсептелет. Соңку иликтөөлөр 4-5-кк. пайда болгон Кыргыз каганатынын калкы, анын маданий катмарлары бир кылка болгон эместигин айгинелейт. Кыргыз каганаты жайгашкан зор аймакта калктын уюткусун түзгөн кыргыздардан башка анын кыштымдары (көз каранды элдери), кет, самодий, монгол тилдүү ж.б. элдер, уруулар болгон. Ошого салыштырмалуу бул тарыхый-этностук аймакта бир катар маданий катмарлар пайда болгон.

Энесай кыргыздарынын борборлошкон мамлекети жашап турган мезгилде өлкөнүн чарбасы, маданияты, жазуу өнөрү, кол өнөрчүлүгү, зергерчилик, шаар курулушу, дыйканчылык, соода ж.б. эң жогорку деңгээлде өнүккөн.

Энесай кыргыздары бир эле учурда түрктөр жана Түрк каганаты, телелер (төөлөстөр), уйгурлар, андан соң кытайлар (Тан династиясы), Түргөш, Тибет, Карлук ж.б. мамлекеттер менен тыгыз чарбалык-экономикалык, маданий-соода алакаларын жүзөгө ашырышкан. Чыгыш Түркстан, Орто Азия аймактары кыргыздардын эзелтеден кызыкчылыктары тараган, кыргыз урууларынын айрым бөлүктөрү жайгашкан аймактар болгондугун тарых барактары тастыктайт. Соңку иликтөөлөр энесайлык кыргыздар аз (азык), болшар, ли, түлбер, чик, манги, бөрү, адыг, кереит ж.б. уруулардын бирикмесинен тургандыгын далилдөөдө.

Кыргыз мамлекетиндеги бийлик династиялык мүнөзгө ээ болгондугун жазма булактар да тастыктайт. Ички жана тышкы саясаттагы маанилүү маселелер мамлекеттик кеңеш жана уруу башчыларынын (уруулук бирикмелер башчылары) макулдашуулары менен ишке ашырылган.

Кыргыздар өтө ийкемдүү жана жигердүү дипломатиялык алакаларды жүзөгө ашырышкандыгы белгилүү. Жазуу маданиятынын жогорку денгээлде өнүккөндүгүн кыргыз жазма эстеликтери чагылдырат. Кыргыз маданиятынын үлгүлөрүн Санкт-Петербургдагы Эрмитаждан, Минусинскидеги, Кызылжардагы (Красноярск), Абакандагы, Кызылдагы, Тоолуу Алтайдагы, Улан Батордогу ж.б. музейлерден, Хакас-Минусин ойдуңунда, Тува аймагында, Тоолуу Алтайда, Монголияда байыркы жана орто кылымдар доорундагы кыргыздар калтырган эстеликтерден көрүүгө болот.

Хунндардын убакытындагы Энесай кыргыздары

Чаатас археологиялык маданияты менен тийишет.

Кээ бир сунуштарда энесай кыргыздар Динлиндер жана Таштык маданияты менен туз жол иреттешет. Ушул сунуш туура болсо, анда эң биринчи кыргыздар жөнүндө жазма Сыма Цяндын "Тарыхый Жазууларында" жазылган. Анткени Сыма Цяндын мамлекети Хунндарга баш ийгени үчүн санаса болот (201 жыл биздин эрага чейин) — Кытайлар «Цзяңкунь» (堅昆) (же Цзюйу (кыр. Тсүйү 居勿, Цзегу 結骨) мамлекети тууралуу жазышкан. Цзяңкуньдун негизги калкы Динлиндер менен аралашкан деп ойлошкон. Бир легенда тууралуу Энесай кыргыздарды Хунндук Чжуки башкарган, Кытайлык Ли линдин (李陵) аскердик башкаруучу.

Тан убакытындагы кытайлык маалымат дарактары Энесайлык кыргыздарды сүрөттөшкөн — Бою узун, Кызгылт чачтуу, ак беттүү жана Жашыл жана көк көздүү. Ошого жакын Тибеттик маалыматчылар жана Исламдык жазышкан. Бирок бүт эле Кыргыздар күйүк чачтуу жана күйүк көздүү болгон эмес. Кытайлык тарыхый бутактар ушул убакыттагы кичине кара чачтуу жана кара көздүүлөр тууралуу жазышкан. Америкалык түрк изилдөөчү Майкл Дромпп жазган.

Энесай кыргыздардын пайда болушуна байланыштуу изилдөөчүлөрдүн белгилүү бир бөлүгү алгачкы кыргыздарда түрк эмес, жок эле дегенде түрк эмес олуттуу компоненти бар этникалык аралаш элди көрүүгө ыкташкан. Көптөгөн окумуштуулар кытай булактарында сакталып калган кыргыз сөздөрдүн ичинен түрк эмес (өзгөчө самойед) деп эсептеген сөздөрдү таап, бул ойду колдошкон. Бирок, тил менен расанын ортосундагы мамиле негизинен жыйынтыксыз экенин белгилей кетүү керек. Кыргыздардын сырткы көрүнүшүн алардын түрк эмес экендигинин көрсөткүчү катары кароого болбойт, бир нече түрк тилдүү эмес болушу мүмкүн болгон сөздөрдүн лексикалык көрүнүшү сыяктуу, алардын болушун лингвистикалык кабыл алуунун кадимки практикасы менен түшүндүрүүгө болот. Енисейдеги кыргыз жазма эстеликтери (биздин замандын 8-кылымы жана андан кийинкиси) чындыгында толугу менен түрк тилинде жазылган, ал эми ошол кездеги кыргыздардын жазма жана оозеки тили түрк тилдүүлөрдүн тили менен бирдей болгондугу кытай тан булактарында ачык жазылган. уйгурлар. Кытай булактарында сакталып калган кыргыз сөздөрдүн көбү чындыгында түрк сөздөрү. Кыргыздарды түрк тектүү эмес деп айтууга эч кандай негиз жок.

Динлиндер менен Кыргыздардын байланышы

Динлиндер менен байыркы кыргыздар монголдор менен этникалык тыгыз байланышта болгон деген пикир бар. Н.Я.Бичуриндин айтымында, байыркы кыргыздар (хягастап, хагастар) аралаш түрк-монгол тектүү болгон: «Хаягдардын борбору жайгашкан Энесай губерниясынын түштүк чектеринде азыр түпкүлүктүү калк – түркмонголдор. ”. «Хягас өзүнүн түпкү курамы боюнча монгол-түрк мамлекети болушу керек жана эки элден: түрктөрдөн жана монголдордон турат». Бул билдирүү бир катар карама-каршылыктарга карама-каршы келет, мисалы: Енисей кыргыздарынын кавказдык көрүнүшүнө, Орхон-Енисей жазма эстеликтеринин түрк тилине (өзүнчө монгол лексикалык элементтери менен) жана Енисей кыргыздарынын Р1а гаплогруппасына генетикалык тиешелүүлүгүнө шилтемелер. , монгол урууларына мүнөздүү эмес. Енисейлик кыргыздарга түрк тилдүү жана монгол тилдүү топтордон тышкары индо-ирандыктар да кошулган.

Түрктөрдүн жана уйгурлардын курамындагы Энесай Кыргыздары

V-VIII кылымдарда Энесай кыргыздар Жужандардын, Түрк каганатынын, Уйгур каганатынын курамдарына кирген. Уйгурлардын курамында кыргыздар өтө көп болушкан 100 миң үй бүлө жана 80 миң аскер. Энесай кыргыздардын жерлеринен Уйгурлардын каганына 40 күн төөнүн үстүндө жүрүү керек болчу.

Энесай кыргыздардын торветикасы.

Кыргыздардын мамлекетинин сүрөттөөсү

Кытай жылнаамаларында Энесай кыргыздарынын өлкөсүнүн бир кыйла деталдуу сүрөттөлүшү сакталып калган, ал Ордос'тон Уйгур каганаты аркылуу Енисей кыргыздарынын жерине барган элчилик тарабынан түзүлгөн. 841-жылы Тан династиясынын императору Ву-цундун буйругу менен ритуалдык тартиптин чиновниктери Енисей кыргыздарынын элчилерин суракка алып, алардын өлкөсүнө төмөнкүдөй мүнөздөмө беришкен:

Топурагы саздуу, кышы карлуу. Эркектерге караганда аялдар көп. Эркектер кулагына сөйкө тагынышат, табиятынан кайраттуу жана күчтүү келишет. Татуировкалар бардык жерде бар: колдорунда жоокерлер, бетинде турмушка чыккан аялдар. Никелер анча бекем эмес. Жылдардын айларын, мезгилдерин жана 12 жылдык циклдерин билиңиз. Тары, буудай, жапайы сулу, арпа себилет. Ун кол тегирмен таштары менен жасалат. Апрелде эгилген, октябрда оруп алган. сыра жаса. Жашылча-жемиштер өстүрүлбөйт. Ири жана күчтүү аттар багылат. Уйлар, койлор көп, төөлөр аз. Жылкы, койлор калың менен төлөнөт, байлар 100-1000 баш беришет. Бир нече мин баш уйларда бай-манаптар. Тамактан эт, сүт артыкчылыктуу, сызгычка сыра, пирог жасалат.

Тарпан, эчки, жейрен, кочкор, кийик, кара куйруктуу эчкилерге мергенчилик кылышат. Алар балык кармашат, сүрөттөмөсүнө караганда - осетр балыктар. Алар канаттууларга: каз, өрдөк, шумкар, карыя, бүркүткө аңчылык кылышат. Алардын өлкөсүндө дарактар өсөт: кайың (көбүнчө), карагай, тал, карагай, карагай. Алтын, темир, калай казылып, алар үчүн кендер казылып, жергиликтүү эл кийин Чуд кени деп аташкан. Жамгыр учурунда (?) Жиаша (迦沙) деген темирди эритип, андан түрктөргө берилген өтө курч куралды жасашкан.

Ак кийизден калпак кийишет, учтуу кайыш кур. Байкуштар койдун терисин кийип, калпак кийбейт. Аялдар жүндөн токулган көйнөктөрдү же импорттолгон жибекти кийишет. Кышында кабык менен жабылган алачыктарда жашашат. Согушта жаа колдонулат, туу билет, атчандардын колу-буту үчүн жыгач калканчтары, кылычка жана жебелерге каршы ийиндиктери бар. Жоокерлер ар кандай түрлөрүнөн чогултулган.

Башкаруучу «ажо» (阿熱), династияны Ажо деп да аташат. Падышанын үйүнүн алдында туу бар, ал кышында булуң калпак, жайында алтын жээктүү кепка киет. Анын штабы токойлуу тоолордо (青山), жыгач дубалдардын айланасында жайгашкан. Чатыр мидажи (密的支) деп аталат.

Эл булган, тайган менен салык төлөйт. Алты даражадагы чиновниктер бар. Аскер: жети вазир, үч командир, он жиши (職使). 15 Чаншалар (長史) жарандык иштер менен алектенишет, калган чиновниктердин конкреттүү саны жок. Согушта качып, элчиликте шалаакылык кылып, падышага жаман насаат айтып, уурулук үчүн баштарын кесип салышкан. Эгерде уурунун атасы тирүү болсо, анда ал өлгүчө уулунун башын алып жүрүшү керек.

Аспаптардан флейта, дап, шен, бамбук мүйүз (觱篥), барабанды билишет. Алар жип менен сейилдөөчүлөрдү жана үйрөтүлгөн жаныбарлар менен спектаклдерди жакшы көрүшөт.

Талаадагы арбактарга каалаган убакта курмандык чалышат. Шамандарды «ган» деп аташат (甘). Тойлордо калың төлөнөт. Маркумду акыркы сапарга узатуу зыйнатында жоктоп, үч жолу кепинге ороп, өрттөп жиберишет, бир жылдан кийин сөөктү көмүп, кайра жоктоп коюшат.

Алардын тилдери уйгур тили менен бири-бирине түшүнүктүү, жазууну билишет.

Уйгурлардын жеңилүүсү, жана Кыргыздардын күчтөөсү

• 7-кылымдын 1-жарымында Енисей кыргыздары сюяньто'го көз каранды болуп, уйгурлар аларды башкаруу үчүн губернатор (кытайча 頡利發) дайындаган. Бирок падышанын жана анын үч кеңешчисинин бийлиги сакталып калган: цисибей (кытайча 訖悉輩), жушабобей (кытайча 居沙波輩), амибэй (кытайча 阿米輩).

• 648-жылы Сюэянто Тан империясынан жеңилип, көптөгөн уйгурлар Тан букаралыгына өткөн. Енисей кыргыздары императорго элчилерин жиберүүнү чечишкен. Аксакал Шибоку Ажан (кытайча 俟利發失缽屈阿棧) сотко келди. Майрамда ал императордон аны өзүнө вассал кылууну суранган. Император бул аксакалдын жерин цзянькун (кытай. 堅昆府) губернаторлугу деген ат менен кабыл алууга буйрук берип, аксакал zuo tunwei da jiangjun (кытай губернаторлугу (燕然都護)) аскер чинин алган.

• 650дөн 683кө чейин Кытайга 2 элчилик жиберди.

• 707-710-ж. император Тан Чжун-цунга белектерди жиберип, енисейлик кыргыздарды теги жакындыгынан улам айырмалай турганын айткан.

• 712-756-жылдары Тан династиясынын императору Сюаньцзундун тушунда төрт жолу белектер жөнөтүлгөн.

• 758-жылы Моян-Чура уйгурлары Енисей кыргыздарын басып алышкан. Кыязы, Енисей кыргыздары бир нече княздыкка бөлүнгөн. Даши арабдары (оймо-чийме кездемелери бар кербендер алардан келген), Тибет империясы, ошондой эле кербен жолдорунда жол көрсөтүүчү катары колдонулган карлуктар менен байланыштар түзүлгөн. Аже түрктөрдөн Пигадунжижин титулун алган (кытайча 毗伽頓頡斤, пига = билге = акылман).

Тарыхы

Уйгур кагандыгы биздин заманга чейинки 3-1-кылымдагы кытай булактарында эскерилет. Алардын алгачкы мекени Чыгыш Теңир-Тоонун түштүк тарабы же Чыгыш Түркстан аймагы болгон деген илимий пикирлер бар (мисалы, Л. А. Боровкова, Ю. С. Худяков). Бул мезгилдерде (552) Енисей кыргыздары өз алдынча мамлекет түзүүгө жетишип, кээ бир учурларда Кытай империясы же Түрк кагандыгы менен теңтайлашып турган (к. Кыргыздар). 682-жылы Чыгыш Түрк кагандыгы экинчи жолу калыбына келгенде аларга каршы кыргыздар башында турган үчтүктөр бирикмеси түзүлгөн (кыргыздар, түргөштөр, Тан династиясы). Түрк каганы Капаган (кытайча Мочжо) Барсбекти кыргыздардын каганы деп таанып, ага Кутлуг кагандын кызын алып берүүгө мажбур болгон. Кыргыз кагандыгынын саясий жактан жогорулашы Түрк мамлекети үчүн өтө кооптуу болорун түшүнгөн Билге каган (Могилян) 709-жылы адегенде кыргыздардын союздашы аз жана чик уруктарын кыйратып, 710-11-жылдын кыш айында түрк аскер башчылары Тоңйукук, Күлтегиндер менен бирге кыргыздардын өзүнө капысынан кол салган. Сунга чер токоюндагы согушта Барсбек өлүп, түрктөрдөн жеңилгенине карабай, Енисей кыргыздары өз алдынчалыгын сактап калышкан (732-жылы Күлтегин өлгөндө кыргыз каганынын атынан Чур Тардуш Инанчу келген). Бирок, бул согуштан алсыраган кыргыздар Чыгыш Түрк кагандыгы кулаганга чейин (745) Борбордук Азиядагы саясий иштерге катыша алган эмес. Экинчи Түрк мамлекетинин кулашы менен Моюн-чур (Байан-чор) башында турган Уйгур кагандыгы күч алып, кошуна элдерге коркунуч келтире баштаган. 751-жылы уйгур каганынын экспанциясына каршы кыргыз, чик, огуз, карлуктар биригишип, катуу каршылык көрсөтүшкөн. 758-жылдан кийин уйгурлар кыргыздарды катуу талкалады деген кабар бар. Бул ушул жылдан баштап кыргыз элчилеринин Кытайга каттабай калышы менен түшүндүрүлөт. Ошондой болсо дагы кыргыз каганы уйгурлардан өз алдынча наам алып (кытайча Пицьсйе Тунгйе Гинь), толук көз каранды болушкан эмес. 795-жылы Уйгур кагандыгында бийлик алмашуусуна байланыштуу кыргыздар көтөрүлүшкө чыгып, бирок жаңы шайланган уйгур каганы Кутлуг (эдиз уругунан) тарабынан жеңилүүгө учурашкан. Кыргыз каганы каган наамынан убактылуу ажырап, ажо аталып калган. Уйгур кагандыгындагы 820-жылдарда башталган терең саясий-экономикалык кризиске байланыштуу кыргыздар менен уйгурлардын ортосунда 20 жылга созулган согуш жүргөн. 840-жылы уйгурлардын аскер башчысы Гюй-лу Мохэнин кыргыздарга өтүшү менен 100 миң кыргыз аскери уйгурлардын борбору Ордо-Балыкты басып алып, аны кыйраткан. Катуу кыргынга учураган уйгурлар туш тарапка чачырап кетишет. Мындан кийин Борбордук Азиянын көпчүлүк аймактарында «улуу кыргыз мамлекетинин» доору өкүм сүрүп, кыргыз мамлекетинин согуш өнөрүнүн жана маданиятынын өнүгүшү менен коштолгон. Кыргыз маданиятына тийиштүү эстеликтер Минуса ойдуңунан тышкары бүткүл Борбордук Азиянын талааларына кеңири таралган. Бирок, бул мезгил анча узакка созулган эмес. 924-жылы кара кытайлардын кысымына байланыштуу кыргыздар Моңголиядан сүрүлүп, бир бөлүгү Енисейге көчкөн. Буга карабай кыргыздар өздөрүнүн күч-кубатын сактап калышкан. Жувейни боюнча кара кытайлар 1121-24-жылдарда кыргыздарды каратууга аракет жасап, бирок катуу сокку жеп, Эмилге чегинүүгө аргасыз болушкан. 13-кылымдын башында Енисей кыргыздары моңголдорго көз каранды абалда болуп, 1218-жылы башка уруулар (тумат, байлук) менен бирдикте аларга картпы күрөшкө чыккан, бирок күчтөрүяүн алсыздыгына байланыштуу Жучуга багынып беришкен. 1254-жылы моңголдордун бийлигин кулатууга аракет жасашканда, Муңке хан аларга каршы 20 000 киши аскер аттандырган. Хубилайдын тушунда гана моңголдорго толук баш ийип (1270), алардын үстүнөн кароого Люхаоли деген кытай адамы дайындалган.

Колдонулган адабияттар

“Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 3-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011. ISBN 978–9967–14–074–5
Каратаев, Олжобай. Кыргыз этнонимдер сөздүгү. - Бишкек: Кыргыз-Түрк "Манас" университети, 2003. - 265 бет. - ISBN 9967-21-621-2.