Ноокат району
Ноокат району –Түштүк-батыш Кыргызстандын Ош облусундагы район. Борбору- Ноокат шаары. [2].
Ош облусундагы администрациялык-аймактык бирдик. Түндүк-батышынан– Өзбекстан, түндүгүнөн Араван, чыгышынан Кара-Суу, батышынан Баткен облусунун Кадамжай, түштүгүнөн Алай жана Чоң- Алай райондору менен чектешет. Аянты -4,04 миң км2 (облустун аймагынын 13,9%). Калкы- 302 481 (2021)[1]. Район 15 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Борбору – Ноокат шаары. Район 1928-жылы 24-декабрда уюшулган. Райондун рельефинде адырлуу тоо этектери жана тоо аралык депрессиялар басымдуу. Аймагында Ноокат өрөөнү (деңиз деңгээл бийиктиги 1200–1700 м) жана ага туташ адырлар, Кичи- Алай кырка тоосу (4454 м), Кичи Алай өрөөнү (1200–2800 м), Караван түздүгү (Караван-Көк-Жар) жатат. Көмүр (Абшыр, Алмалык, Бешбуркан кендери), курулуш материалдарынын кендери бар. Климаты континенттик. Жайы -ысык, кургак;кышы -мелүүн суук, кар аз түшөт. Ноокат өрөөнүндө январдын орточо температурасы – 2,6°С, июлдуку – 24,4°С, Кичи -Алай өрөөнүндө январдыкы – 6,9°С, июлдуку –15,5°С. Жаан-чачындын жылдык орто өлчөмү– 270-300 мм. Ири суулары: Кыргыз-Ата, Абшырсай, Акбуура, Кичи Алай, Косчан, Шаңкол, Чечме, Чилисай. Суулары сугатка кеңири пайдаланылат. Найман суу сактагычы курулган. Каралжын боз, күрөң, кара күрөң (тоо капталдарында), шалбаалуу тоо топурактары басымдуу. Деңиз деңг. 1200– 1500 м бийиктикте эфемер-шыбактуу талаа, андан жогору (500–1800 м) ак кылкан шыбактуу талаа, дан өсүмдүк шыбактуу талаа (1800–2200 м), арчалуу шалбаа (2000–2800 м), субальп, альп шалбаалуу талаасы (2800–3400 м) жана гляциалдык-нивалдык алкактары бар.
| Өлкө |
Кыргызстан |
|---|---|
| Административдик борбор | |
| Расмий тили | |
| Калкы |
302 481[1] |
| Деңиз денгээлинен бийиктиги • Бийик чекити • Эң төмөнкү чекити | |
| Тууралыгы | |
| Узундук | |
|
| |
| Расмий сайты | |
Тарыхы
түзөтүүНоокат районунун аймагынын тарыхы узак кылымдарды ичине камтыйт. Мындан 40 миң жыл мурда палеолит доорунда эле бул жерде жашоо болгонун күбөлөндүргөн археологиялык казуулар ишке ашкан. Бул жердеги үңкүрлөрдүн б.з.ч. IV-I кылымга таандык адамдардын колдонгон куралдары абылган. Алгачкы коло доорундагы байыркы Чуст маданиятынын издери Бөрү-дөбөдөн археолог Ю. А. Заднепровский тарабынан 1981-жылы аныкталган. Б.з.ч. II-кылымда жер иштеткен адамдардын уруулук топтору болгондугун окумуштуулар далилдешкен. Коло доорунда, б.з.ч. II-кылымда Фергана өрөөнүндөгү 80 эл турак кылган жайлардын бир тобу ушул аймактардан орун алган. Ошол доордо бул жерлерде Давань (балким Дубан) мамлекети болгон. Анын бир элестери Ноокат, Апшыр-Сай аймагындагы тоолорго түшүрүлгөн “Асман аттарынын” чегилген сүрөттөрүндө сакталуу турат. 80-жылдарда Ноокатта райооруканада 8 бөлүм болуп, 355 койкалык орун иштеген. Аймактагы 44 китепканада 307,6 миң нуска китеп болуп, 1985-жылы 34,7 миң окурманды тейлеген. 1977-жылы Край таануу музейи уюшулган, анда 1700 дөн ашык экспонат коюлган.
Географиясы
түзөтүүОш облусундагы администрациялык-аймактык бирдик. Түндүк-батышынан Өзбекстан, түндүгүнөн Араван, чыгышынан Кара-суу, батышынан Баткен облусунун Кадамжай, түштүгүнөн Алай жана Чоң Алай райoндору менен чектешет. Аянты 4,04 миң км2 (облустун аймагынын 13,9%). Калкы 320,0 миң (2022). Район 15 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Борбору – Ноокат шаары. Район 1928-ж. 24-декабрда уюшулган. Райондун рельефинде адырлуу тоо этектери жана тоо аралык депрессиялар басымдуу. Аймагында Ноокат өрөөнү (деңиз деңгээлинин бийиктиги 1200–1700 м) жана ага туташ адырлар, Кичи Алай кырка тоосу (4454 м), Кичи Алай өрөөнү (1200–2800 м), Караван түздүгү (Караван-Көкжар) жатат. Көмүр (Абшыр, Алмалык, Бешбур- кан кендери), курулуш материалдарынын кендери бар. Климаты континенттик. Жайы ысык, кургак, кышы мелүүн суук, кар аз түшөт. Ноокат өрөөнүндө январьдын орто температурасы – 2,6°С, июлдуку 24,4°С, Кичи Алай өрөөнүндө январдыкы – 6,9°С, июлдуку 15,5°С. Жаан-чачындын жылдык орто өлчөмү 270–300 мм. Ири суулары: Кыргыз-ата, Абшыр-сай, Акбуура, Кичи Алай, Косчан, Шанкол, Чечме, Чилисай. Суулары сугатка кеңири пайдаланылат. [Найман суу сактагычы]] курулган. Каралжын боз, күрөң, кара күрөң (тоо капталдарында), шалбааолуу тоо топурактары басымдуу. Деңиз деңг. 1200– 1500 м бийиктикте эфемер-шыбактуу талаа, андан жогору (500–1800 м) аккылкан шыбактуу талаа, дан өсүмдүк шыбактуу талаа (1800–2200 м), арчалуу шалбаа (2000–2800 м), субальп, альп шалбаалуу талаасы (2800–3400 м) жана гляциалдык-нивалдык алкактары бар
Айыл-чарбасы
түзөтүү1984-жылы райондо айыл чарбачылыгына жарактуу 191,7 миң га жер болгон. 47 миң ири мүйүздүү мал, 170 миң кой-эчки, 0,3 миң чочко, 6,6 миң жылкы, 257 миң канаттуулар коомдук чарбада багылган. СССРдын урашы менен бара бара колхоз-совхоздор жоюлуп, жеке менчик фирмалар, дыйкан чарбалары уюшулган. Бул турмуштук укладдан башкага өтүү убактылуу кыйынчылык жаратканы менен дыйканчылыкка, мал күтүүгө кеңири жол ачылды. Айрым адамдар чет өлкөлөргө чыгып иштеп келүүгө мүмкүнчүлүк алды.
Жыныстык курамы
түзөтүүРайондун жалпы эли: 283000
- Аялдар: 118365 = 50,5%
- Эркектер: 116201 = 49,5%
Улуттук курамы
түзөтүү- Кыргыздар: 167480 = 71,4%
- Орустар: 357 = 0,2%
- Өзбектер: 62204 = 26,5%
- Башка улуттар: 1525 = 0,65%
Административдик-аймактык түзүлүшү
түзөтүүРайондо 1 райондук маанидеги шаар, 16 айыл аймагы жана алардын курамына кирген 97 айыл бар[3]:
райондук маанидеги шаары:
айыл аймактары жана алардын курамындагы айылдар:
- Бел айыл аймагы: Бел (борбору), Кайрагач, Жаш, Таш-Булак;
- Гүлстан айыл аймагы: Фрунзе (борбору), Гүлстан, Беш-Коргон, Бостон, Чоң-Кыштоо;
- Кара-Таш айыл аймагы: Кара-Таш (борбору), Нойгут;
- Кулатов айыл аймагы: Кожо-Арык (борбору), Ак-Чал, Баглан, Кош-Дөбө, Кызыл-Булак, Абшыр-Ата, Арык-Тейит, Кулуштан;
- Жаңы-Ноокат айыл аймагы: Жаңы-Ноокат (борбору), Кызыл-Тейит, Темир-Корук, Дөң-Кыштак, Жандама, Катта-Тал, Күңгөй-Хасана, Мончок-Дөбө, Тескей;
- Кеңеш айыл аймагы: Куу-Майдан (борбору), Ак-Терек, Арбын, Чегеден, Шанкол, Байыш, Батуу, Дары-Булак;
- Кыргыз-Ата айыл аймагы: Көтөрмө (борбору), Борко, Кара-Ой, Кара-Таш, Кыргыз-Ата, Таш-Булак, Ак-Булак;
- Токтомат Зулпуев айыл аймагы: Үч-Бай (борбору), Айбек, Ак-Чабуу, Интернационал, Караке, Коммунизм, Өсөр, Таштак, Чучук, Ятан;
- Исанов айыл аймагы: Жаңы-Базар (борбору), Жар-Коргон, Федоров, Чеч-Дөбө, Кожоке, Кичи-Алай;
- Көк-Бел айыл аймагы: Көк-Бел (борбору), Кайынды;
- Кызыл-Октябрь айыл аймагы: Көк-Жар (борбору), Алашан, Борбаш, Жийде, Каранай, Сарыканды;
- Он Эки-Бел айыл аймагы: Он Эки-Бел (борбору), Нарай, Мырза-Найман, Он-Эки-Мойнок, Өрнөк;
- Төөлөс айыл аймагы: Муркут (борбору), Ай-Тамга, Герей-Шорон, Жайылма, Додон, Кеңеш, Меркит, Толман, Кара-Кечит;
- Мирмахмудов айыл аймагы: Чапаев (борбору), Арал, Барын, Будайлык, Капчыгай, Кара-Кокту;
- Ынтымак айыл аймагы: Ынтымак (борбору), Беш-Буркан, Арык-Бою, Дөң Маала, Акшар, Таш-Булак, Челекчи, Ничке-Суу;
- Найман айыл аймагы: Найман (борбору), Улуу-Тоо;
Кыскартуулар: Б - Бостон, БК - Беш-Коргон, Г - Гүлстан, ДК - Дөң-Кыштак, ЖН - Жаңы-Ноокат, И - Интернационал, К - Коммунизм, КК - Кара-Кечит, КМ - Куу-Майдан, КТ - Катта-Тал, Т - Таштак, ТК - Темир-Корук, Ф - Фрунзе.
Райондук сайттар
түзөтүү- Райондун расмий сайты: www.nookat.org Archived 2017-11-14 at the Wayback Machine
- Администрациянын сайты: www.nookat.kg Archived 2014-12-18 at the Wayback Machine
- Жаңы-Ноокат айылдык аймагынын сайты: www.http://janynookat.net/ Archived 2018-09-12 at the Wayback Machine
Булактар
түзөтүү- ↑ 1.0 1.1 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)
- ↑ Enrin.grida.no. Текшерилген күнү 19 -июнь (кулжа) 2008. Түп булактан архивделген күнү 2 -август (баш оона) 2009.
- ↑ Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору, 29.04.2023
Колдонулган адабияттар
түзөтүү- Кыргызстандын географиясы Archived 2014-07-14 at the Wayback Machine ISBN 9967-14-006-2