Жанар тоо
Жанар тоо, вулкан (латынча vulcanos от, чок, жалын; байыркы римдиктердин мифологиясындагы от кудайы) — терең жаракалар аркылуу жер кыртышынын түпкүрүнөн көтөрүлүп чыккан балкыган ысык магманын кыймыл-аракетинен пайда болгон конус сымал дөбө (к. сүрөт). Магманын курамында өтө жогорку температурадагы газ, суу буусу, ыш, түтүн, күл, талкаланган кесек тектер, эриген абалдагы минерал заттар (лава) көп санда кездешет. Мезгил-мезгили менен жер бетине атылып чыгып турат. Айрымдары тынымсыз аракетте болот. Аракеттеги, өчүп бара жаткан, дымыган, толук өчкөн түрлөргө бөлүнөт. Аракеттеги жанар тоо туруктуу же мезгилдүү болот. Жанар тоонун сырткы түзүлүшү конус сымал болуп, чокусунда чуңкур (чанак, кратер) кездешет. Ал тереңдиктеги магма очогу менен өзөк (жерло) аркылуу байланышатемир жол атылуусу токтогондо өзөгү лава же талкаланган тектердин сыныгы менен бүтөлүп калат.
Жанар тоо борбордук жана жарака түрүндө болот. Борбордук жанар тоо конус түспөлүнө ээ болуп, өзөгү тереңдиктеги магма очогу менен байланышат. Күчтүү атылууларды пайда кылат. Атылуу күркүрөгөн үн менен башталып, жер силкинет. Булактар соолуйт же жаңы булактар келип чыгат. Тоо капталдары терең жарылып, ысык газдар менен суу буулары көтөрүлөт. Чанактан чыккан түтүн бир нече км бийиктикке жетет, жер бетин каптайт. Чагылган чартылдап, күн күркүрөйт. Ысык кара нөшөр жамгыр көнөктөп жаайт. Чанактан лава агып чыгып, үйдөй таштар, жанар тоо бомбалары асманга атылат. Жер бетин каптаган, ысык күл, чаң, кум калыңдыгы бир нече мге жетет. Бардыгын куйкалап таштайт. Кээде ондогон км аралыкка жетип, борпоң катмарга айланат. Күл, чаң, түтүн, ыш аралашкан тумандан күндүн бети көрүнбөй калат. Тоолордон таш кулайт, көчкү жүрөт, өрт чыгат. Акырында кратерден чоктой балкыган ысык масса (лава) жогору көтөрүлүп чыгып, дөбөнүн капталдарынан агат. Эгерде борбордук жанар тоо океан-деңиз түптөрүнөн орун алса, газ менен суу буулары бийик көтөрүлүп, шлак менен пемза, күл суу үстүндө калкыйт. Суунун температурасы көтөрүлөт. Кээде лава көп санда агып чыгып, жаңы аралдарды пайда кылат. Жанар тоодон бөлүнүп чыккан заттар катуу, суюк, газ абалында болот. Катуу заттарга талкаланган тектер, лапилла, жанар тоо бомбалары, кум, шагыл, күл кирет. Кратердин кырбуусунан агып чыккан лава суюк зат болуп эсептелет. Ал эми суу буулары, аммиак, метан, көмүр кычкыл газы, күкүрттүү суутек жана башка газ абалындагы зат болуп эсептелет. Жарака Жанар тоолорунда лава терең жаракалардан чыгып жай агып турат. Күчтүү атылууларды пайда кылбайт. Кээ бир жанар тоо лавасы жок эле күчтүү атылууга дуушар болот. Натыйжада жер астынан күчтүү басым менен көтөрүлүп келе жаткан газдар жолунда кездешкен тектерди талкалайт. Талкаланган кесек бөлүкчөлөр чанакты курчап калат. Ортосунан жайык чуңкур орун алат. Мындай чуңкур маар деп аталат. Маарга суу толуп, чакан көлгө айланат. Эгерде жайык чуңкурдун диаметри ондогон кмге жетсе, аны кальдера дейбиз.
Жер тууралуу маалымат
түзөтүү
От ыргыткан кубулушту карап көрүүдөн мурун анын табигатын түшүнүп алуу максатында жер тууралуу маалымат алуу туура болот. Миллиондогон жылдар бою жердеги озондук катмар, магниттик талаа пайда болуп, жердин ички түзүлүшү да акырындап калыптанган. Ал бир нече катмардан турат: тышкы катмар, үстүнкү мантия, мантия, тышкы ядро, ички ядро. Жердин кыртышы– катуу катмарынын үстүнкү бөлүгү. Ал океандык жана континенталдык болуп экиге бөлүнөт. Континентте кыртыш 6 км ден 30-50 км ге чейин кетет.
Мантия – Жердин массасынын 67 % ын, ал эми көлөмүнүн болжол менен 83 % ын түзөт. Ал жердин кыртышынан 5-70 км тереңдикте башталат да, 2900 км ге чейин, б.а. ядро менен чектешкен жерге чейинки аралыкты камтыйт. Жердин чок ортосунда – ядро болот. Ядро магма түрүндөгү эриген зат болот да, анын температурасы 7000 К ге чейин, ал эми басымы 360 ГПа га жетет. Жанар тоолордун негизги очогу ошол мантия болуп эсептелет.
Жанар тоонун келип чыгуу теориялары
түзөтүү
Теориялар менен илимий тажрыйбалардын натыйжасында жер кыртышынын астындагы магманын бар экендиги тастыкталганда, жанар тоолордун табигаты түшүнүктүү болгон. Жанар тоо – бул, жер кыртышын түзгөн тектердин аракетинен улам басым алдында болгон магманын сыртка атылып чыгышы. Магманын аракетинен улам энергиялык чыңалуу болот да, акырындап отуруп ал чегине жеткенде тышка карай жол издей баштайт. Ошентип, көпкө «уктаган» жанар тоолор атылып чыгат. Көптөгөн вулканологдордун айтуусуна караганда, жанар тоонун аракетке келишинин ички себептерине таасир эткен тышкы себептер да бар. Алар – ар кандай асман телолорунун салыштырмалуу жакындап келишинен улам жердин тартылуу күчүнө таасир этиши, же болбосо, Күндө болуп өткөн кубулуштардын таасири. Күндүн массасы жердин массасынан 330 000 эсе чоң болгондуктан, андагы болуп өткөн кубулуштар жердин ички катмарындагы процесстерге өз таасирин тийгизет: Күндүн активдүүлүгү күчтүү электромагниттик нурданууларды чыгарат да, ал жердин магниттик талаасына таасир этип, кубаттуу магниттик бороондорду пайда кылат. Жердин айланасында бороондогон магниттик талаа өз кезегинде анын өз огунда айлануусуна таасир этет да, анын кыртышына физикалык жактан күч келет, б.а. жердин катмарындагы тоо тектердин, плиталардын, гидросферанын, атмосферанын таасирленишине алып келет. Жердин ички тектоникалык катмарынын сырткы күчтүн таасири менен деформацияланышы жана ички басымдын көбөйүшү, жер кыртышында кубаттуу толкундарды пайда кылат да жанар тоонун аракетке келүүсүнө себеп болот. Натыйжада жер титирейт. Айрым учурда тескерисинче, жер титирөөдөн улам жанар тоолор аракетке келип, атылып чыгат.
Жанар тоолордун түзүлүшү
түзөтүү
Жанар тоо түзүлүшү, формасы жана атылып чыгышы боюнча бири-биринен айырмаланат, бирок, жалпысынан алганда, анын баары, магма атылып чыккан тышкы геологиялык түзүлүш катары сыпатталат. Жанар тоолорду жердин борборун карай жол ачкан терезе деп коюшат. Биринчи магматикалык очок 60-100 км тереңдикте астеносфералык катмарда болот. Андан кийин жер кыртышынан 20-30 км тереңдикте экинчи магматикалык очок орун алат. Мына ушул очок жанар тоонун башатын түзөт. Жердин борборундагы басым атмосферадагы басымга караганда 3 млн эсе көп. Ал эми магманын жогорку катмарында түп жагына караганда басым аз болот. Кандайдыр бир себептерден улам жердин төмөнкү катмарында жер кыртышын көздөй кеткен бир жарака пайда болгондо, ал жердеги басым ошол замат азаят да, оттуу суюктукка айланган магма жогору көздөй умтулат. Газдарга каныккан магма 1000 °Сге чейин кайнап чыгат да, ал жараканы улам чоңойтуп жогору карай кете берет. Атылып чыгып, жолундагы бардык нерсени күйгүзүп, төмөн карай аккан массаны лава дейт. Лава менен кошо асманга уулуу газдар, күйгөн таштар, көмүр кычкыл газы, суу буусу кошо атылып чыгат. Ошондой эле, калың туман сыңары жанар тоодон чыккан күл жогору көтөрүлөт. Мындай күл көмүр, жыгачтын күйгөндөгү күлүнөн башка болот. Күлдөрдөн жана газдардан калың туман пайда болот. Шамал аркылуу тараганда күндүн бети көрүнбөй, караңгы болот. Кадимкидей чагылган чагылып, күн күркүрөйт. Айрым учурда атылып чыккан газдар караңгыда 40-50 км ге чейин көрүнгөн от устунун пайда кылат. Жүздөгөн тонна күл бир канча километрге чейинки жерди каптап калат. Жанар тоонун атылып чыгуусун коштогон зат (майда бөлүкчөлөр) асманга чыкканда абадан муздап, майда жеңил таштарга айланат. Айрым учурда аларды шамал айдап кетет да, жанар тоо атылган жерден бир топ алыс аралыктарга алып барып таш жамгыр болуп жаап түшөт. Кээде жанар тоо тегиз жерден атылып чыгат. Мындай учурда атылып чыккан лава акырындап муздап, ошол жерге жанар тоонун пайдубалын пайда кылып калат. Акырындап бул дөңсөөлөр өсүп отуруп, кадимки жанар тоолор пайда болот. Жогоруда айтылгандай, жанар тоолордун аракеттенүүсүнөн улам жердин терең катмарындагы тектоникалык массалардын (плиталардын) урап-талкалануусу болот. Литосфералык плиталардын бөлүнгөн жана бириккен жерлери – ар кандай жер титирөөлөрдүн жана жанар тоолордун аракетке келүүчү активдүү жери. Бул аймактар миңдеген километрлерге созулган жердин сейсмикалык зоналарын түзөт. Көпчүлүк жанар тоолор жана жер титирөөлөр ушундай аймактарда жайгашкан: Тынч океандын, Атлантика океанынын жана Жер Ортолук деңизинин жээктери.
Курамындагы заттар
түзөтүү
Жанар тоолордон чыккан заттарды катуу, суюк жана газдар деп бөлүшөт. Көпчүлүк учурда биринчи газдар атылып чыгат, андан кийин жарылуудан талкаланып майдаланган тоо тектери жана таштар учуп, соңунда магма лава түрүндө агып чыгат. Газдын курамы негизинен 50-85% суу буусунан, 10% дан ашыгы көмүр кычкыл газынан, калганы күкүрт, суутек, жана башка газдардан турат. Лава кратерден чыккан учурда 700-1200 градус Сельций температурага жетет да 1-2 м/с ылдамдыкта эриген металл сыңары абалда агып чыгат. Айрым учурда ылдамдыгы 8 м/с га жетет. 1977-жылы 10-январда Ньира-Гонго вулканынан (Заир) өтө суюк лава агып чыгып, суу сымал 60 км/саат ылдамдыкта төмөн карай багыт алган. Бир сааттын ичинде 20 млн. м3 лава агып чыккан. Лава агымынын узундугу 1-120 км, туурасы 500м, ал эми калыңдыгы 25-30 м ге чейин жетет. Бир суткада 10-20 миң тонна лава бүркүп чыгарган вулкандарда бар. Бардык жанар тоолордун жылдык бөлүп чыгарган массасы болжол менен 3 млрд. тонна болот. Муздап калган, башкача айтканда, катуу абалга келген лаванын курамында кремний диоксиди, алюминийдин, темир, магний, натрий жана [кальций]]дин оксиди жана суу болот. Лаванын муздашы менен эриген массанын бир бөлүгү микроскопикалык криссталлдарды камтыган вулкандык айнекти пайда кылат.
Жанар тоолордун түрлөрү
түзөтүү
Жанар тоолордун активдүүлүгүнө жараша аракеттеги, шарттуу өчкөн жана өчкөн деп үчкө бөлүшөт. Аракеттеги жанар тоо – качандыр бир кезде аракетке келген, бирок толук токтоп, өчүп калбаган мезгил мезгили менен кыймылга келип турган жанар тоолор. Шарттуу өчкөн – көп убакыт бою аракетке келбеген, бирок, аракетке келиши мүмкүн болгон жанар тоолор. Ал эми өчкөндөрдүн катарына кайрадан аракетке келиши күмөн болгон жанар тоолор кирет. Ошол эле учурда жанар тоолордун аракетте болгон мезгили тууралуу окумуштуулар арасында так аныктама жок, себеби, анын аракети бир нече жылдан бир нече миллиондогон жылдарга созулат. Ал эми пайда болушуна карата моногендик (бир гана жолу аракетке келгенден улам пайда болгон) жана полигендик ( көп жолу аракетке келгенден пайда болгон) деп бөлүшөт.
Жайгашкан жери боюнча: кургактыктагы, суу алдындагы жана муз алдындагы болуп бөлүнөт. Учурда суу астындагы жана кургактыкта дүйнө жүзү боюнча бир жарым миңден ашык активдүү жанар тоолор бар. Активдүү жанар тоолор сейсмикалык жана тектоникалык активдүү аймактарда болгондуктан, ал жерде ар дайым жер титирөөлөр, жердеги жаракалар аркылуу уу газдардын бөлүнүп чыгышы болуп турат. Смитсонианов Институтунун берген маалыматтарына караганда, ар жылы орто эсеп менен 60-70 жанар тоо атылып чыгып турат. Дайыма активдүү болуп турган жанар тоолордун катарына Килауэа жана Стромболи кирет. Мындан тышкары, рельефтин башка түрү да кездешет. Ал магманын газдардын эсебинен көтөрүлүп, бирок басымдын жетишсиздигинен атылып чыкпай калган тайпак тоолор. Мындай түзүлүштөрдү вулканотектоникалык тайпак тоолор деп аташат.
Ири жанар тоолор жана алардын натыйжалары
түзөтүү
1883-жылы 27-августта Индонезиядагы Ява жана Суматра аралдарынын арасында Кракатау жанар тоосу ойгонгон. Жанар тоонун атырылып чыгуусунан пайда болгон цунами толкуну 30 метр бийиктикке жетип, 163 кыштакты талкалап, 36 380 адамдын өмүрүн алып кеткен. Жарылуусунун үнү жанар тоодон 4800км алыс аралыкта угулган. Кызарып күйгөн чоктор 55 км бийиктикке учкан. Мындай жыйынтыкты алуу үчүн 20 орточо көлөмдөгү атом бомбасын бир убакта жардыруу керек эле. Жанар тоодогу жарылуулар бир нече термоядердик бомбаны жардырганга тете болот. Ал эми абага аралашып, шамал айдап кеткен күл-таштар 10 күндөн кийин 5330 км алыстыкка жаап түшкөн. Ал эми 1927-жылкы атылып чыгуусу анын жанына дагы бир жанар тоо аралдын пайда кылган. Аны «Анак Кракатау» (Кракатаунун баласы) деп атап коюшкан.
Кракатаунун атылышынан 4 саат өткөндөн кийин 4776 км алыс аралыктагы Родригес аралынан дагы бир жанар тоо атылып чыккан. Вулканологдордун айтуусуна караганда, андан чыккан үн же шарынын 1/10 аймагына угулганБул жарылуу СССРде сыналган эң кубаттуу суутек бомбасынан 26 эсе катуу, бирок Санорин жанар тоона 3 эсе төмөн болгон.
Индонезиянын Сумбава аралында 1815-жылы апрель айында Тамбора жанар тоосунын атылуусу 150-180 км3 көлөмдөгү күлдү чыгарган. Салыштыруу иретинде алып карасак, [Санторин жанар тоосу]]нан 60-65 км3, Кракатау жанар тоосунан болсо 20 км3 көлөмдөгү күл чыккан. Бул жанар тоо дагы бир рекорду менен белгилүү. Бул табигый кырсыктан жана андан кийинки ачкачылыктан тарыхта эң көп жоготуу катары катталган: 92 000 адам бул жашоо менен кош айтышкан. Кракатау жанар тоосу болсо 36 000 адамдын өмүрүн алган. А температура 2,5 градуска төмөндөп, бул деңгээлде жыл бою сакталып турган. 1986-жылдын жай айы да суук болуп, «жай болбогон жыл» аталып калган.
Кызыктуу фактылар
түзөтүү
Биздин замандын 130-жылы атылып чыккан Таупо вулканынын рекордун ушул убакка чейин жаңырткан жанар тоо болгон эмес. Ал 30 млрд. тонна таштанды чыгарган да, 16000 км2 жерди басып калган. Атылып чыккан зат кратерден 200 км алыстыкка чейин жеткен. Ал эми эң узак аралыкка агып жеткен лава 1783-жылы Исландиянын түштүк чыгыш жагындагы Лаки жанар тоосунан атылып чыккан. Ал эриген масса 65-70 км ге чейин агып барган.
Эң чоң жанар тоо катары аты чыккан жанар тоо Гавай аралында жайгашкан Мауна-Лоа. Анын бийиктиги 4170м, узундугу 120 км, туурасы 50 км болот. Сыйымдуулугу 42 500 км3 болсо, анын 8 пайызы суу астына туура келет.
Эң бийик жанар тоо катары Аргентина аймагында Анды тоолорунда 6690м бийиктикте орун алган Аконгагуа жанар тоосун айтса болот.
Эң жаш жанар тоо аралы азырынча өз алдынча атка ээ боло элек. Жалпысынан Хаапаи аралдарына кирет. Бул жанар тоо аралы 1995-жылдын 6-июнунда «жарык дүйнөгө келген». Ал бийик жери 40 м, жалпы аймагы 5 га жерди ээлейт.
Эң чоң жанар тоо Мауна Лоа Гавай аралында жайгашкан. 1843-жылдан баштап 33 жолу аракетке келип, 1984-жылы тынчып калган. Жанар тоо деңиз деңгээлинен 4 км жогоруда орун алганы менен анын негизи деңиздин түбүндө 4 км тереңдикте жайгашкан. Азыркы учурда 1500 дөн ашык жанар тоо активдүү деп эсептелет. Алардын көпчүлүгү Индонезияда орун алган. Алардын ичинен эң активдүүсү Гавай архипелагында жайгашкан Киалуэа жанар тоосу. Ал 1983-жылдан баштап азырга чейин токтой элек.
Жер шарынан башка планеталарда да жанар тоолордун бар экендиги аныкталган. Алгачкылардан болуп Сатурндун Ио спутнигинде табылган. Ошондой эле Энцелад спутнигинде аракеттеги жанар тоонун бар экендигин окумуштуулар тастыкташкан. Мындан тышкары, Нептундун Тритон деген спутнигинде да аракеттеги жанар тоолор бар экендиги далилденген.
Аракетке келген жанар тоолор
түзөтүүXXI кылым
түзөтүү- 2011 -ж. 12-июнь — Набро жанар тоосу, Эритрея мамлекети
- 2011 -ж. 5- июнь — Пуйеуэ жанар тоосу, Чили мамлекети
- 2011 -ж. 21- май — Гримсвотн жанар тоосу, Исландия аралы
- 2011 -ж. 3 -январь — Этна жанар тоосу, Сицилии чыгыш жээк
- 2010 -ж. 26- октябрь — Мерапи жанар тоосу, Индонезия, Ява аралы
- 2010 -ж., 21- март — Эйяфьятлайокудль жанар тоосу, Исландия аралы
XX кылым
түзөтүү- 2000 -ж. декабрь, Попокатепетль жанар тоосу, Мексика
- 1997 -ж. 30 -июнь, Попокатепетль жанар тоосу, Мексика
- 1991 -ж. 10-15 июнь, Пинатубо жанар тоосу, Лусон аралы, Филиппин,
- 1985 -ж. 14-16 ноябрь, Невадо-дель-Руис жанар тоосу, Колумбия
- 1982-ж. 29 -март, Эль-Чичон жанар тоосу, Мексика,
- 1980 -ж. 18 -май, Сент-Хеленс жанар тоосу, АКШ, Вашингтон штаты
- 1951 -ж. 21 -январь, Ламингтон жанар тоосу, Жаңы Гвинея
- 1944 -ж. июнь, Парикутин жанар тоосу, Мексика,
- 1944 -ж. март, Везувий жанар тоосу,Италия,
- 1931 -ж. 13-28 декабрь, Мерапи жанар тоосу, Индонезия, Ява аралы
- 1911 -ж. 30- январь — Тааль жанар тоосу, Филиппины,
- 1902 -ж., 24- октябрь — Санта-Марияжанар тоосу, Гватемала,
- 1902 -ж., 8 -май — Мон-Пеле жанар тоосу, Мартиника аралы
Ири жанар тоолор
түзөтүү| Жанар тоонун аттары | Жайгашкан жери | Бийиктиги, м | Аймагы |
|---|---|---|---|
| Охос-дель-Саладо | Чили Анды тоолору | 6893 | Түштүк Америка |
| Льюльяйльяко | Чили Анды тоолору | 6725 | Түштүк Америка |
| Сан-Педро | Борбордук Анды тоолору | 6159 | Түштүк Америка |
| Котопахи | Экваториалдык Анды тоолору | 5897 | Түштүк Америка |
| Килиманджаро | Масаи бөксө тоолору | 5895 | Африка |
| Мисти | Борбордук Анды тоолору | 5821 | Түштүк Америка |
| Орисаба | Мексика тайпак тоосу | 5700 | Түндүк жана Борбордук Америка |
| Эльбрус | Түндүк Кавказ | 5642 | Европа |
| Попокатепетль | Мексика тайпак тоосу | 5455 | Түндүк жана Борбордук Америка |
| Сангай | Экваториалдык Анды тоолору | 5230 | Түштүк Америка |
| Толима | Түндүк-Батыш Анды тоосу | 5215 | Түштүк Америка |
| Ключевска жанар тоосу | Камчатка жарым аралы | 5000 | Азия |
| Рейнир | Кордильерлер | 4392 | Түндүк жана Борбордук Америка |
| Тахумулько | Борбордук Америка | 4217 | Түндүк жана Борбордук Америка |
| Мауна-Лоа | Гавай аралдары | 4169 | Австралия жана Океания |
| Камерун | Массив Камерун | 4100 | Африка |
| Эрджинс | Анатолий тайпак тоосу, Суматра аралы | 3916 | Азия |
| Керинчи | Суматра аралы | 3805 | Азия |
| Эребус | Росса аралы | 3794 | Антарктида |
| Фудзи | Хонсю аралы | 3776 | Азия |
| Тейде | Канар аралдары | 3718 | Африка |
| Семеру | Ява аралдары | 3676 | Азия |
| Ичин жанар тоосу | Камчатка жарым аралы | 3621 | Азия |
| Кроноцк жанар тоосу | Камчатка жарым аралы | 3528 | Азия |
| Коряк жанар тоосу | Камчатка жарым аралы | 3456 | Азия |
| Этна | Сицилия аралы | 3340 | Европа |
| Шивелуч | Камчатка жарым аралы | 3283 | Азия |
| Лассен-Пик | Кордильерлер | 3187 | Түндүк жана Борбордук Америка |
| Льяйма | Түштүк Анды | 3060 | Түштүк Америка |
| Апо | Минданао аралы | 2954 | Азия |
| Руапеху | Жаңы Зеландия | 2796 | Австралия жана Океания |
| Пэктусан | Корей жарым аралы | 2750 | Азия |
| Авачин жанар тоосу | Камчатка жарым аралы | 2741 | Азия |
| Алаид | Куриль аралдары | 2339 | Азия |
| Катмай | Аляска жарым аралы | 2047 | Түндүк жана Борбордук Америка |
| Тятя | Куриль аралдары | 1819 | Азия |
| Гекла | Исландия аралы | 1491 | Европа |
| Монтань-Пеле | Мартиника аралы | 1397 | Түндүк жана Борбордук Америка |
| Везувий | Апеннин жарым аралы | 1277 | Европа |
| Стромболи | Липарск аралдары | 926 | Европа |
| Кракатау | Зонд кысыгы | 813 | Азия |
Колдонулган адабияттар
түзөтүү- “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 3-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011. ISBN 978–9967–14–074–5
- Лучицкий И.В. Основы палеовулканологии. М., 1971
- Мелекесцев И.В. Вулканизм и рельефообразование. М., 1980
- Влодавец В.И. Справочник по вулканологии. М., 1984
- Действующие вулканы Камчатки, тт. 1-2. М., 1991
Шилтемелер
түзөтүү- http://vseprosto.com/geography/litosfera-zemli/vulkany-goryachie-istochniki-gejzery/obrazovanie-vulkanov/ Archived 2012-05-24 at the Wayback Machine
- http://hotaccident.net/statistika-planeti.html Archived 2012-01-21 at the Wayback Machine
- http://bitel.kg/osnovygeologii/565-vulkany-eto-geologicheskie-obrazovaniya-v-vide-konusovidnyh-gor.html Archived 2014-04-23 at the Wayback Machine
- http://geo.metodist.ru/teleclass/4/obr_vol.htm Archived 2012-03-02 at the Wayback Machine
- http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB:%D0%92%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%8B
- http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D1%83%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD
- http://facts.bigli.ru/2/fact-345/ Archived 2012-02-06 at the Wayback Machine