Казакстандын административдик бөлүнүшү
Казакстан Республикасы — унитардык мамлекет, 2022-жылдын 1-июлуна карата, курамында[1]:
- Биринчи деңгээлдеги 20 административдик-аймактык бирдик: 17 облус жана 3 республикалык маанидеги шаар;
- Экинчи деңгээлдеги 224 административдик-аймактык бирдик: облустарда 170 район, облустук маанидеги 38 шаар, республикалык маанидеги шаарларда 16 район;
- Үчүнчү деңгээлдеги 2352 административдик-аймактык бирдиктер: райондук маанидеги шаарлардын 48 акими, обулстук маанидеги шаарлардын 4 район акими, 29 поселкалык округдардын, 2179 айылдык округдардын акимдиктери, 92 айыл акимдиктери.
Жалпысынан Казакстанда 89 шаар, 29 конуш, 6293 айыл бар.
Россия Федерациясы Казакстандан Байкоңур космодромунун жана аскердик полигондун 95 727 км² (Казакстандын бүткүл аймагынын 3,51% ашууну) аянтын ижарага алат, бул жерде Байкоңур өзгөчө статусу бар шаар да жайгашкан.
Заманбап административдик бөлүнүшү түзөтүү
.png)
Биринчи деңгээли түзөтүү
Казакстан Республикасы административдик жактан 17 облуска жана республикалык маанидеги 3 шаарга бөлүнөт[2].
Мындан тышкары, өзгөчө статусу бар Байконур шаары бар, ал 2050-жылга чейин Орусия Федерациясы тарабынан ижарага алынган жана ушул мезгилге чейин аны менен болгон мамиледе Россия Федерациясынын федералдык маанидеги шаарына тиешелүү статуска ээ болгон.
2022-жылы үч жаңы облус түзүлдү: Абай (Чыгыш Казакстан облусунан бөлүнгөн, мурда Семей деп аталган), Жети-Суу (Алматы облусунан бөлүнгөн, мурда Талды-Коргон деп аталган) жана Улуу-Тоо (Караганды облусунан бөлүнгөн, мурда Жезказган деп аталган)).
| № | Белгиси | Шаары/Облусу | Облустун аты
(каз. ) |
Акимий борбору | Аянты,
км², 08/06/2022 |
Калкы
(1-08-2022) адам[3] |
калктын жыштыгы адам/км² | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| (кырг. ) | (каз. ) | (орус. ) | |||||||
| Республикалык маанидеги шаарлар | |||||||||
| 1 | .svg)
|
Астана ш. | Астана | Астана | Астана | 797,33 | 1 328 535 | 1 666,23 | |
| 2 | 
|
Алмата ш. | Алмата | Алматы | Алматы[2], | 682 | 2 135 365 | 3 131,03 | |
| 3 | 
|
Чымкен ш. | Чымкен | Шымкент | Шымкент | 1 162,8 | 1 179 045 | 1 013,97 | |
| Облустар | |||||||||
| 4 | 
|
Абай облусу | Абай облысы | Семей | Семей | Семей[6] | 185 500 | 610 727 | 3,29 |
| 5 | .png){kind=small}
|
Акмоло облусу | Ақмола облысы | Көкчө-Тоо | Көкшетау | Кокшетау[6] | 146 219 | 785 809 | 5,37 |
| 6 | 
|
Актөбө облусу | Ақтөбе облысы | Актөбө | Ақтөбе | Актобе[7] | 300 629 | 923 371 | 3,07 |
| 7 | 
|
Алмата облусу | Алматы облысы | Конаев | Қонаев | Конаев[6] | 105 263 | 1 492 327 | 14,18 |
| 8 | 
|
Атырау облусу | Атырау облысы | Атырау | Атырау | Атырау[6] | 118 631 | 687 599 | 5,80 |
| 9 | 
|
Батыш Казакстан облусу | Батыс Қазақстан облысы | Орол | Орал | Уральск[6] | 151 339 | 685 673 | 4,53 |
| 10 | 
|
Жамбыл облусу | Жамбыл облысы | Тараз | Тараз | Тараз[6] | 144 264 | 1 213 897 | 8,41 |
| 11 | 
|
Жети-Суу облусу | Жетісу облысы | Талды-Коргон | Талдықорған | Талдыкорган[6] | 118 648 | 698 987 | 5,89 |
| 12 | 
|
Караганды облусу | Қарағанды облысы | Караганды | Қарағанды | Караганда | 239 045 | 1 134 404 | 4,75 |
| 13 | 
|
Костанай облусу | Қостанай облысы | Костанай | Қостанай | Костанай[6] | 196 001 | 832 843 | 4,25 |
| 14 | 
|
Кызыл-Ордо облусу | Қызылорда облысы | Кызыл-Ордо | Қызылорда | Кызылорда[6] | 226 019 | 829 258 | 3,67 |
| 15 | 
|
Маңкыштоо облусу | Маңғыстау облысы | Актоо | Ақтау | Актау[6] | 165 642 | 757 908 | 4,58 |
| 16 | 
|
Павлодар облусу | Павлодар облысы | Павлодар | Павлодар | Павлодар[6] | 124 755 | 755 057 | 6,05 |
| 17 | 
|
Түндүк Казакстан облусу | Солтүстік Қазақстан облысы | Петропавл | Петропавл | Петропавловск[6] | 97 993 | 535 648 | 5,47 |
| 18 | 
|
Түркстан облусу | Түркістан облысы | Түркстан | Түркістан | Туркестан[6] | 116 280 | 2 105 276 | 18,11 |
| 19 | 
|
Улуу-Тоо облусу | Ұлытау облысы | Жезказган | Жезқазған | Жезказган[6] | 188 936 | 221 045 | 1,17 |
| 20 | 
|
Чыгыш Казакстан облусу | Шығыс Қазақстан облысы | Өскемен | Өскемен | Усть-Каменогорск[6] | 97 800 | 731 293 | 7,48 |
| Бардыгы | 2 724 902 | 19 644 067 | 7,21 | ||||||
Экинчи деңгээли түзөтүү
Администрациялык бөлүнүштүн экинчи деңгээлинде 161 айылдык район, 16 шаардык район жана 37 облустук маанидеги шаарлар бар.
Республикалык маанидеги шаарлардагы шаар аймактары: Астана - 4 район, Алма-Ата - 8 район, Шымкент - 4 район.
Обулстук маанидеги шаар статусу өнүккөн өндүрүштүк-социалдык инфраструктурасы жана 50 миңден ашык калкы бар ири экономикалык жана маданий борборлорго берилет.
Үчүнчү деңгээли түзөтүү
Үчүнчү деңгээлде райондук маанидеги 47 шаар, 4 шаардык район (ар биринен Караганды жана Актөбө шаарларында 2ден), 26 поселкалык акимчилик, 2283 айылдык округ жана 82 айылдык акимчилик бар.
Аймактарында өнөр жай ишканалары, коммуналдык чарба, мамлекеттик турак жай фондусу, билим берүү жана маданий-агартуу, медициналык жана соода объектилеринин өнүккөн тармагы жайгашкан, калкынын саны 10 миңден кем эмес калктуу конуштар райондук маанидеги шаарлар болуп саналат. Жумушчулар, кызматчылар жана алардын үй-бүлө мүчөлөрү жалпы калктын учтен эки бөлүгүн түзөт[8].
Райондук маанидеги шаарларда шаардык райондор райондук маанидеги шаардын калкынын саны 400 миң адамдан ашкан учурда түзүлөт: Караганда шаарында - 2 район, Актөбө шаарында - 2 район.
Тарыхы түзөтүү
| Орол облусу | Торгой облусу |
| Ак-Молдо облусу | Семей облусу |
| Жетисуу облусу | Сырдарыя облусу |
| Самаркан облусу | Баргана облусу |
| Хива хандыгы | Букар эмирлиги |
| Күңгөй Каспий облусу |
Казак хандыгы түзөтүү
Орусия империясы түзөтүү
20-кылымдын башында азыркы Казакстандын аймагы жети облустун курамына кирген:
- Күңгөй Каспий облусу
- Орол облусу
- Торгой облусу
- Ак-Молдо облусу
- Семей облусу
- Жетисуу облусу
- Сырдарыя облусу
Бөкөй Ордосу Астрахань губерниясынын курамында болгон.
Советтик мезгили түзөтүү
- 1920 — Борбору Оренбург шаары менен ОСФСРдин курамында Кыргыз АССРи түзүлгөн.
- 1925 — Борбору Кызыл-Ордо болгон Кыргыз АССРи Казак АССРи болуп өзгөртүлүп, Советтердин республикалык съезди элдин атына ылайык орусча ат коюуну калыбына келтирген.
- 1927 — Казак АССРинин борбору Алма-Атага көчүрүлгөн.
- 1928 — Казак АССРинин бардык губерниялары жоюлуп, анын аймагы 13 округга (Адаев, Акмола, Актөбө, Алма-Ата, Гурьев, Каркаралы, Кызыл-Ордо, Костанай, Павлодар, Петропавл (Кызыл-Жар), Семей, Сырдарыя жана Урал ).
- 1929 — Адаев округу таратылган
- 1930 — Кара-Калпак автономиялуу округу Казак АССРинин курамынан чыгарылып, түздөн-түз ОСФСРга баш ийген. Бардык округдар жоюлган.
- 1932 — Мурда Казак АССРинин курамына кирген Кара-Богаз-Гол булуңунун боюндагы бардык аймак Түркмөн ССРинин карамагына өткөн[9].
- 1933 — Бүткүл россиялык Борбордук Аткаруу Комитетинин Президиуму азыркы алты облустун (Актөбө, Алма-Ата, Чыгыш Казак, Батыш Казак, Караганда, Түштүк) ордуна Казак АССРинин жаңы административдик-аймактык бөлүнүшүн бекитти. Казак), жүз жыйырма үч округга жана бир округга (Гурьев) бөлүнгөн[10].
- 1934 — Республиканын түндүгүндөгү бир аймак ОСФСРдин жаңыдан түзүлгөн Оренбург облусуна өткөрүлүп берилген. Каркаралы округу түзүлдү.
- 1936 — Жаңы Конституциянын кабыл алынышы менен Казак АССРинин статусу союздук республикага көтөрүлүп, РСФСРдин курамынан чыгарылды. Казак-орустардын өкүлдөрү менен чаташтырбоо үчүн республиканын титулдук улуту казактар, республика болсо Казак ССРи деп атала баштады. Эки жаңы облус – Костанай жана Түндүк Казакстан түзүлдү. Гурьев жана Каркаралы оодандары таратылды.
- 1938 — Гурьев, Кызыл-Ордо жана Павлодар облустары түзүлдү.
- 1939 — Акмола, Жамбыл жана Семей облустары түзүлдү.
- 1944 — Көкчө-Тоо жана Талды-Коргон облустары түзүлдү.
- 1959 — Талды-Коргон облусу жоюлду.
- 1960 — Акмоло облусу жоюлду
- 1961 — Акмоло облусу Целиноград деген ат менен калыбына келтирилген.
- 1962 — Батыш Казакстан облусу Орол облусу, Түштүк-Казакстан облусу Чымкен облусу болуп аталды. 3 четтери түзүлөт:
- Батыш Казакстан (Актөбө, Гурьев, Орол облустары).
- Целина (Көкчө-Тоо, Костанай, Павлодар, Түндүк Казакстан, Целиноград облустары).
- Түштүк Казакстан (Жамбыл, Кызыл-Ордо, Чымкен облустары)
- 1964 — Бардык 3 чети жоюлган.
- 1967 — Талды-Коргон облусу калыбына келтирилди.
- 1970 — Торгой облусу түзүлгөн.
- 1973 — Жезказган жана Манкыштак облустары тузулду.
- 1988 — Манкыштак жана Торгой облустары жоюлган.
- 1990 — Торгой жана Маңкыштоо (мурдагы Манкыштак) облустары калыбына келтирилди.
Постсоветтик мезгили түзөтүү
- 1991 — Казакстандын эгемендүүлүгү жарыяланды.
- 1992 — Гурьев облусу – Атырау, Целиноград – Акмоло, Алма-Ата – Алматы болуп өзгөртүлгөн. Орол облусуна Батыш Казакстан, ал эми Чымкен - Түштүк Казакстан деген аталыш кайтарылды.
- 1993 — Жамбул облусу Жамбыл, Көкчетав – Көкчө-Тоо, Талды-Коргон – Талдыкорган болуп өзгөртүлгөн.
- 1995 — Джезказган облусу Жезказган облусу болуп өзгөртүлдү.
- 1996 — Кызыл-Ордо облусу Кызылорда, Кустанай облусу Костанай болуп өзгөртүлдү.
- 1997 — Жезказган, Көкчө-Тоо, Семей, Талды-Коргон, Торгой облустары жоюлду. Облустар аралык бөлүм (райондор) өзгөртүлдү. Казакстандын борбору Акмоло шаарына көчүрүлдү.
- 1998 — Акмоло шаары – Казакстан Республикасынын борбору – Астана деп өзгөртүлдү[11].
- 1999 — Түндүк-Казакстан облусунун райондорунун бир бөлүгү (Көкчө-Тоо шаары менен) Акмоло облусуна (Акмола облусунун борбору Астанадан Көкчө-Тоого которулган) берилген.
- 2001 — Алматы облусунун облустук борбору Талды-Коргон шаарына көчүрүлдү.
- 2018 — Чымкен шаары Түштүк Казакстан облусунан бөлүнүп, ага республикалык маанидеги шаар статусу берилип, облустун борбору Түркстан шаарына өтүп, облус Түркстан деп аталды.
- 2019 — Казакстандын туңгуч президенти Нурсултан Назарбаевдин урматына мамлекеттин борбору Астана шаары Нур-Султан деп аталды[12].
- 2022 — Казакстандын президенти Касым-Жоомарт Токаев Казакстандын административдик түзүмүнө олуттуу өзгөртүүлөр киргизилиши керектигин билдирди[13]:
- — мурдагы Жезказган облусун Улуу-Тоо облусу деген ат менен административдик борбору Жезказган шаары менен калыбына келтирүү (аны 1997-жылы курамына кирген Караганды облусунан бөлүп);
- — административдик борбору Семей шаарында (1997-жылы курамына кирген Чыгыш Казакстан облусунан бөлүнүп) менен мурдагы Семей облусун Абай облусу деген ат менен калыбына келтирүү;
- — административдик борбору Талды-Коргон шаарында болгон мурдагы Талды-Коргон облусун Жети-Суу облусу деген ат менен калыбына келтирүү (аны областтын Алматы облусунан бөлүп, 1997-жылы курамына кирген),
- — Капчыгай шаарын Алматы облусунун борбору кылып, ал эми жергиликтүү калк каалоосун билдирген учурда бул шаарды Динмухамед Кунаевдин урматына кайра аташсын.
- 2022 — Мамлекеттин борбору Нур-Султан шаарынын аты Астана болуп өзгөртүлдү[14].
Шилтемелер түзөтүү
- ↑ Административно-территориальные единицы Республики Казахстан на 1 июля 2022 года(жеткиликсиз шилтеме)
- ↑ 2.0 2.1 Географическое положение, природные условия Калып:Wayback
В республике 17 областей, 86 городов, в том числе 3 города республиканского подчинения (г. Астана, г. Алма-Ата, г. Шымкент), 168 районов (8 районов в городах), 174 поселка
- ↑ Об изменении численности населения Республики Казахстан с начала 2022 года до 1 августа 2022 года (Данные о численности населения с учетом итогов Национальной переписи населения 2021 года в Республике Казахстан).(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Текшерилген күнү 3 -февраль (бирдин айы) 2023. Түп булактан архивделген күнү 8 -сентябрь (аяк оона) 2022.
- ↑ Казахстан на карте Роскартографии (орусча) (7 -декабрь (бештин айы) 2015). Түп булактан архивделген күнү 20 -февраль (бирдин айы) 2016.Калып:Не АИ
- ↑ Согласно ВП:Имена
- ↑ 6.00 6.01 6.02 6.03 6.04 6.05 6.06 6.07 6.08 6.09 6.10 6.11 6.12 6.13 6.14 Казахстан на карте Роскартографии (орусча) (7 -декабрь (бештин айы) 2015). Түп булактан архивделген күнү 20 -февраль (бирдин айы) 2016.Калып:Не АИ
- ↑ Указ Президента Республики Казахстан «О переименовании отдельных административно-территориальных единиц Жамбылской и Северо-Казахстанской областей и об изменении транскрипции названия города Актюбинска» Archived 2007-09-27 at the Wayback Machine
- ↑ Классификатор административно-территориальных объектов КАТО НК РК 11-2009(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы). Текшерилген күнү 4 -февраль (бирдин айы) 2023. Түп булактан архивделген күнү 24 -сентябрь (аяк оона) 2018.
- ↑ Установление границ независимого Казахстана. Түп булактан архивделген күнү 24 -январь (үчтүн айы) 2016.
- ↑ О новом административно-территориальном делении Казакской АССР
- ↑ Указ президента Республики Казахстан о переименовании города Акмолы — столицы Республики Казахстан в город Астана — столицу Республики Казахстан Archived 2012-04-10 at the Wayback Machine
- ↑ О переименовании города Астаны — столицы Республики Казахстан в город Нур-Султан — столицу Республики Казахстан(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Послание Главы государства Касым-Жомарта Токаева народу Казахстана(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
- ↑ Главой государства подписан Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнения в Конституцию Республики Казахстан» — Официальный сайт Президента Республики Казахстан (орусча).