Колдонуучу:Meyizgul/Дамаск

Дамаск
	Герб
Өлкө	Сирия
Облус	Мухафаза
Район	Дамаск
Губернатор	Адель аль-Халяби (2018-ж.б.)
	Тарыхы жана Географиясы
Биринчи белгиленген	Б. з. ч. 2500-жыл.
Аянты	118 км²
Борборунун бийиктиги	600 м
Убакыт аралыгы	UTC+2, жайында UTC+3
	Калкы
Расмий тили	Араб
Калкы	2 503 000 адам (2022)
Жыштыгы	14 864,41 адам/км²
Диний курамы	Мусулмандар, Христиандар
	Сандык идентификаторлор
Телефон коду	+11
Расмий сайты	http://www.damascus.gov.sy/ (ар.)

Бул түшүнүктүн башка маанилерин караңыз: Бишкек (түшүнүк).

Дамаск ( ар. دِمَشْق‎ Dimashq [diˈmaʃq] , же ар. الشَّام‎ ‎ Аш-Шам ) — Сириянын борбору жана экинчи чоң ( Алепподон кийинки) шаары. Дүйнөдөгү бардык борборлордун эң эскиси. Сириянын түштүк-батышында, Чыгыш Ливан тоо кыркаларынын чыгыш этектеринде, Чыгыш платосунда (бийиктиги 680 метр бийиктикте жайгашкан). Барада дарыясынын төмөнкү агымында жети тармакка бөлүнөт. Дамаск субтропиктик алкакта жайгашкандыгына карабастан, Жер Ортолук деңизине жакын болгонуна карабай, шаардын климаты ысык жана кургакчыл болуп саналат.

Дамаск — эң эски заманбап борбор^[2] жана дүйнөдөгү эң байыркы шаарлардын бири; ал жөнүндө биринчи сөз биздин заманга чейинки 2500-жылдарга туура келет. Мындан тышкары, Дамаск Леванттын негизги маданий жана диний борбору (ср.-франц. Soleil levant - "күн чыгышы").

2024-жылдын 8-декабрында Дамаск сириялык оппозициянын көзөмөлүнө алынган ^[3] .

Этимологиясы

Дамаск шаарынын аталышы биринчи жолу Тутмос III нин географиялык тизмесинде б.з.ч. XV кылымда T-m-ś-q түрүндө кездешет. Бул аталыштын этимологиясы так аныктала элек, бирок семиттик тилдерге тиешелүү болушу мүмкүн. Мисалы, аккад тилинде 𒁲𒈦𒋡 Dimašqa, байыркы египет тилинде 𓍘𓄟𓊃𓈎𓅱 T-ms-ḳw, арамей тилинде דמשק Dammaśq, байыркы еврей тилинде דמשק Dammeśeq түрүндө колдонулган. Аккадча жазуу Амарна архивиндеги б.з.ч. XIV кылымга таандык жазууларда табылган. Кийинчерээк арамей тилинде бул аталыш турак жайды билдирген тамырлар менен байланышкан, мисалы, кумрандык Darmeśeq (арам. דרמשק), сириялык Darmsûq (сир. ܕܪܡܣܘܩ). Латын, англис, орус, беларусь жана украин тилдериндеги “Дамаск” аталышы грекче Δαμασκός сөзүнөн алынган, ал арамейче דרמשק — “жакшы сугарылган жер” дегенди билдирет.

Шаардын поэтикалык аталышы — Жасмин шаары (арабча: مَدِيْنَةُ الْيَاسْمِينِ‎, Madīnat al-Yāsmīn).

Шаардын поэтикалык аты – Жасмин шаары ( ар. مَدِيْنَةُ الْيَاسْمِينِ‎ аль-Ясмин ).

География жана топография

Шаар болжол менен Жер Ортолук деңизинен 80 километр аралыкта жайгашкан, Анти-Ливан тоо кыркасынын чыгышында жана 680 метр бийиктиктеги платодо турат. деңиз деңгээлинен жогору. Дамасктын жалпы аянты 105 км² , анын 77си шаардык аймак, калган бөлүгүн Джебел Касиюн тоосу ээлейт ^[4] .

Дамасктын административдик картасы

Дамасктын эски шаарынын чептеринин калдыктары Барада дарыясынын түштүк жээгинде жайгашкан бул дарыя дээрлик соолуп калган (суунун орточо тереңдиги болжол менен 3 сантиметр). Эски шаар түштүк-чыгыштан, түндүктөн жана түндүк-чыгыштан Аль-Мидан, Саруджа жана Имара райондору менен курчалган бул райондордун тарыхы орто кылымдарга барып такалат, ошол кезде шаарга алып баруучу жолдордун боюнда, диний ишмерлердин мүрзөлөрүнө жакын жерлерде конуштар пайда болгон. XIX кылымда Касиюн тоосунун боорлорунда да активдүү отурукташуу башталган, бирок бул аймактарда адамдар мурда эле жашашкан — мисалы, Эс-Салихия конушу шейх Ибн Арабинин ыйык жайынын жанында калыптанган. Башында бул конуштар курд аскердик түзүмдөрү жана Осмон империясынын европалык аймактарынан келген мусулман качкындары тарабынан курулган; алар эски шаардан 2–3 чакырым түндүктө жайгашкан.

Дамасктын борбору Барада дарыясын караган сейрек учурдун биринде, ал толугу менен агып кетет

XIX кылымдын аягында эски шаардын батыш тарабында, Барада дарыясынын жээгинде, заманбап административдик жана соода борбору калыптана баштаган. Анын жүрөгү “аль-Мардже” (“жайыт”) деп аталган, бул аталыш кийинчерээк муниципалитет имараты жайгашкан Дамасктын башкы аянты менен байланышкан. Түштүккө карай бир аз өйдөрөөк жерлерде тынчтык соттору, почта бөлүмү жана темир жол станциясы жайгашкан. Европалык типтеги турак жай кварталдары аль-Марджеден аль-Салихияга алып баруучу жолдун боюнда курулган; жаңы шаардын ишкердик жана башкаруучулук борбору убакыттын өтүшү менен ушул багытта жылган. XX кылымдын башында жаңы райондор Бараданын түндүгүндө да, түштүгүндө да курулуп, Гута оазисинин айрым бөлүктөрүн камтыган. 1955-жылдан тартып, алардын бири — Ярмук — көптөгөн палестиналык качкындардын жашоо жайына айланган. Топографтар жана долбоорлоочулар шаардын оазиске тийгизген таасирин азайтууга аракет кылышкандыктан, кылымдын аягына карай шаар негизинен түндүккө жана батышка (Эль-Мазза району) кеңейген.

Климаты

Дамасктын климаты субтропикалык чөл. Жайы өтө ысык жана дээрлик жаан-чачынсыз, бирок шаардын бийиктиги деңиз деңгээлинен 680 метрге жакын. Дамаскта жаан-чачын сейрек жаайт. Негизинен кыщшында жылына 130 мм жаан-чачын түшөт. Дамаскта кыш Жер Ортолук деңизге жакын аймактардын көбүнө караганда байкаларлык суук, түнкүсүн үшүк жүрөт, бир аз үшүк жүрөт, кээде кар түшөт. Январдын орточо температурасы +6 °C. Дамасктагы жай Жер Ортолук деңиз климаты бар шаарлар үчүн мүнөздүү: ысык жана кургак, дээрлик жаан-чачынсыз. Эң жылуу ай июль, орточо температурасы +27,3°С. Суткалык вариация кыйла чоң: түнкүсүн, ал тургай эң ысык күндөрдө да, адатта, салкын болот (жай айларында айырма 20 °C ашат, ал эми кышында 10 °C болот).

Тарыхы

Дамаск, 1837 жыл.

Дамаск XIX кылымдын аягында.

Дамасктын негизделген күнү биздин заманга чейинки кылымдарда жоголгон. Орто кылымдагы араб тарыхчысы Ибн Асакир (12-кылым) Топон суудан кийин биринчи тургузулган дубал Дамаск дубалы болгонун ырастап, шаардын пайда болушун биздин заманга чейинки 4-миң жылдыкка таандык кылган.

Дамаск жөнүндөгү алгачкы тарыхый маалыматтар биздин заманга чейинки 15-кылымга, шаар Египет фараондорунун бийлиги астында турган мезгилге туура келет. Биздин заманга чейинки X-VIII кылымдарда. Дамаск — Дамаск падышалыгынын борбору. Андан кийин Ассириянын, Нео-Вавилон падышалыгынын, Израилдин падышалыгынын, Ахемениддер бийлигинин, Искендер Зулкарнайндын империясынын жана ал өлгөндөн кийин пайда болгон Селевкилердин эллиндик падышалыгынын курамына кирген. 83-жылы Дамаск жана бүт Сирия Улуу Тигран Армян империясынын курамына кирген.Биздин заманга чейин 64-жылы Рим генералы Гней Помпей аны Рим империясына кошуп алган. Перстерге каршы күрөшкөн Рим легиондорунун штабы ушул жерде жайгашкан. Бул доордо (б.з.ч. 64) шаардын тургуну грек тарыхчысы жана перипатетик философу Николай Дамаск болгон ( грек. Νικολαος Δαμασκινος ).395-жылы шаар Византиянын курамына кирген. Биринчи христиандар Дамаскта биздин замандын 1-кылымында, жаңы ишенимдин жолдоочуларын куугунтуктоо үчүн шаарга барган элчи Пабылдын иш сапарынын алдында пайда болгон. Дамаскка бараткан жолдо ал Машайак жөнүндө аян көргөн, Пабыл сокур болуп калып, Дамаскта шакирти Ананиянын тиленүүсү аркылуу айыгып кеткен. Ошондо элчи христиан динин кабыл алган.Ярмук салгылашында (636-жылдын августунда) арабдар византия армиясына жеңилгендиктен, Дамаск Араб халифатынын курамына кирген.661-жылдан 750-жылга чейин Дамаск Индден Пиренейге чейин созулган Омейяд халифатынын борбору болгон.Кийин шаар Египет династияларынын бийлиги астында болуп, 1076-жылы селжук түрктөрүнүн мамлекетинин курамына кирген.

Крестүүлөр Дамаскты үч жолу басып алууга аракет кылышкан (1125, 1129 жана 1148 -ж. 1154-жылы Дамаскты Нур ад-дин Махмуддун аскерлери басып алган. 1174-жылы ал өлгөндөн кийин Дамаск Айюбилердин бийлигине өткөн.1260-жылы египеттик мамлюктар Дамасктагы бийликти басып алышкан. Алардын башкаруусунун мезгили искусствонун жана кол өнөрчүлүктүн гүлдөп өсүшү менен коштолгон. Дамаск болот жана Дамаск айнек Европага экспорттолгон.1300-жылы Дамаск монголдор тарабынан талкаланган. Алар ушунчалык кыргын кылышкандыктан, араб тарыхчысы ал-Макризинин айтымында, «кан көчөдө дарыядай агып өттү».1400-жылы Тамерлан шаарды жер менен жексен кылган. Самаркандда эң мыкты курал усталар менен кол өнөрчүлөр кулчулукка алынган . 1516-жылы Дамаск түрк султаны Селимдин аскерлери тарабынан оккупацияланганда, шаардын жарымы дагы эле урандыга айланган.Осмон империясында Дамаск Меккеге ажылыкка бара турган зыяратчылар үчүн транзиттик пункт катары гана белгилүү болгон провинциялык борборлордун бирине айланган.1833-жылы Мехмед Али Сирияны басып алып, Дамаскты убактылуу баш ийдирген, бирок султандын европалык союздаштары аны Сирия менен бирге 1840-жылы Түркияга кайтарып берген.1860-жылдын 9-июлунан 16-июлуна чейин Дамаск христиандардын кыргынына күбө болгон.1920-жылдан 1943-жылга чейин Дамаск Францияга баш ийген Сириянын мандаттуу аймагынын административдик борбору болгон жана 1943-жылы Сирия көз карандысыздыгы жарыялангандан кийин анын борбору болгон ^[5] .2012-жылы Сириядагы жарандык согуш маалында шаарды көзөмөлгө алуу үчүн өкмөттүк күчтөр менен куралдуу оппозициянын ортосунда салгылашуулар башталган.Сириядагы жарандык согуш маалында 2024-жылдын 8-декабрында эртең менен Дамаск кулап, куралдуу оппозициянын көзөмөлүнө өткөн.

Демографиясы

Калкы

Шаардын калкынын саны 2012-жылдын эсеби боюнча 1907471 киши ^[6], 2552003 киши расмий түрдө агломерацияда жашайт (2006-жылдын 1-январына карата маалыматтар). 2011-жылы башталган жарандык согуштан улам шаарга көптөгөн качкындар жана убактылуу мигранттар агылган.

Дини

Дамасктын тургундарынын көбү суннит ^[7] . Дамаскта 2000 мечит бар, эң атактуусу Омейяд мечити . Христиандар калктын 10% түзөт жана Баб Тоума, Кассаа жана Гассани сыяктуу бир катар христиан аймактары бар; шаарда көптөгөн чиркөөлөр бар. Кичинекей жөөт жамааты бар. Жобар районунда жайгашкан байыркы синагога аймакты басып алган согушкерлер тарабынан талкаланган.

Административдик-аймактык бөлүнүшү

2017-жылы Дамаск 23 районго бөлүнгөн:

Аббасиин
Абу Руммана
Амара
Бахса
Барамка
Барзе
Думмар
Джобар
Кафар Суса
Мальки
Мазраа
Эль-Мезза
Мидан
Мухажрин
Канават
Рукн Эд-дин
Аль-Салихия
Саруджа
Ша’алян
Шагур
Тиджара
Баб Тума
Хиджаз

Транспорту

Дамасктын борбордук бөлүгүнүн панорамасы

Негизги аэропорт - Дамаск эл аралык аэропорту (болжол менен 20 км жайгашкан шаар борборунан), Сирияны Азиянын, Европанын, Африканын жана Түштүк Американын көптөгөн ири шаарлары менен байланыштырат. Сирияга каршы жарыяланган санкциялардан, ошондой эле коопсуздук себептеринен улам жана Сирияга жүргүнчү ташуунун олуттуу азайышынан улам, учурда Эл аралык каттамдарды Сирия аба жолдору жана Ирандын бир катар авиакомпаниялары гана аткарат. Эл аралык каттамдардан тышкары, Дамаск аэропортунан Латакия, Камишли, Алеппо шаарларына жергиликтүү каттамдар аткарылат (акыркылар бул шаардагы кырдаалга байланыштуу токтотулушу мүмкүн. Дамасктын тарыхый бөлүгүндөгү көчөлөр көбүнчө тар, Осмон доорунда, атүгүл байыркы доордо «долбоорланган». Дамасктын коомдук транспорту микроавтобустар жана чоң жүргүнчүлөрдү ташуучу автобустар тармагынан турат. Шаар ичинде жүзгө жакын линия иштейт жана алардын айрымдары шаардын борборунан жакынкы шаар четине чейин каттайт. Бир кезде Дамаскта трамвай болгон, кийин ал жоюлган (айрым жерлерде рельстердин сыныктары дагы эле көрүнүп турат). Тарыхый Хижаз станциясынын имараты азыр административдик имарат катары гана иштейт. Анда Сириянын темир жолдорунун кызматкерлери иштейт. Вокзалдын имаратынын өзү архитектуралык эстелик. Имаратта кызматкерлер иштеп жаткан учурда текшерүү үчүн кирүү акысыз. Учурда Сирияда темир жол согушкерлер тарабынан жасалган бир катар теракттардан улам иштебейт.

2008- жылы өкмөт Дамаскта метро куруу ниетин билдирген. “Жашыл” деп аталган борбор калаанын биринчи метро линиясынын курулушун 2013-жылы Европа Биримдиги жана Франциянын каржылык катышуусу менен баштоо пландалган. "Жашыл" линиянын ачылышы 2015-жылга пландаштырылган. Жашыл линия борбордун Моадамия, Сумарийе, Аль-Мезза, Дамаск университети, Хижаз, Эски шаар, Аббасийин жана Кабун Пулман автобус терминалдарына кызмат кылган келечектеги коомдук транспорт тармагынын маанилүү бөлүгү болушу күтүлгөн. Төрт линиядан турган бүт метро тармагын 2050-жылга чейин ишке киргизүү пландалган.

Билим берүү

Араб эл аралык университетинин кампусу

Дамаск Сириядагы негизги билим борбору болуп саналат. Дамаск университети Сириядагы эң эски жана эң чоң университет. Жеке менчик билим берүү мекемелерине уруксат берүүчү мыйзамдар кабыл алынгандан кийин шаарда жана анын айланасында бир нече жаңы университеттер түзүлдү, анын ичинде:

Сирия виртуалдуу университети[англ.]
Эл аралык илим жана техникалык университет
Ишкерикти башкаруу боюнча жогорку институт
Колдонмо илимдер жана технологиялар боюнча жогорку институт
Каламун Университети
Араб эл аралык университети
Улуттук башкаруу институту

Маданияты

Дамасктагы улуттук музейи

Дамасктын улуттук музейи
Каср эл-Азем (Азем сарайы)
Аскердик музейи
Араб каллиграфия музейи

Искусствосу

Кооз жерлери

Дамасктын дубалдары жана дарбазалары

"Томас дарбазасы" (Баб-Тума)

Дамасктын түндүк, чыгыш жана жарым-жартылай түштүк тарабында чептер менен курчалган Эски шаардын болжолдуу аянты жетет^[8] .

Дамасктын Эски шаардын дубалында сакталып калган жети шаар дарбазасы бар, алардын эң эскиси Рим дооруна таандык (саат жебеси боюнча, Дамаск цитаделинин түндүгүнөн баштап):

Баб эль-Сагир («Кичи дарбаза») – дарбазанын артында тарыхый мүрзөлөр бар, атап айтканда, Мухаммед пайгамбардын 2 аялы, исламдагы биринчи азанчы Билал Хабаш, ошондой эле окумуштуу аль-Фараби (жергиликтүү) азыркы Казакстандын аймагынын) бул жерде көмүлгөн.
Баб эль-Фарадис ("Асман дарбазасы")
Баб эль-Салам ("Тынчтык дарбазасы")
Баб Тума («Томас дарбазасы») - ысымы Эски шаардын христиан кварталына алып баруучу Апостол Томастын атына барып такалат.
Баб Шарки ("Чыгыш дарбазасы")
Баб Кисан - Рим доорунда курулган, Сатурн кудайына арналган. Уламыш боюнча, элчи Пабыл Дамасктан алар аркылуу качып кеткен
Баб аль-Жабия

Бул жети дарбазадан тышкары Эски шаардын сыртында дагы башка дарбазалар бар:

Баб эль-Фараж
Баб Мусалла
Баб Шрижа

Чиркөөлөрү

Эски шаардагы Юпитердин храмынын урандылары

Умайяд мечити .

Дамаск собору
Бүбү Мариям собору
Ыйык Ананиянын үйү
Цейтун кварталындагы Рим-католик собору (мурдагы еврей кварталы).
Сент-Джон чиркөөсү
Ыйык Павелдин Лаврасы
Ыйык Георгий ыйык жайы
Ыйык Саркис чиркөөсү

Мечиттери

Сайида Зейнаб (шаар четинде, аэропорттун жолунун жанында)
Сайид Рукия мечити
Омейяд мечити Сириядагы эң чоң мечит жана араб дүйнөсүндөгү эң сыйлуу мечиттердин бири.

Медресеси

Аль-Адилия медресеси
Аз-Захирия китепканасы
Нуред-Дин медресеси

Дамасктагы эски үйлөр

Азем сарайы
Байт аль-Аккад (Дамасктагы Дания институту)
Мактаб Анбар
Бейт аль-Мамлюк (мейманкана)

Хандары

Хан Жакмак
Хан Асад Паша
Хан Сулейман Паша

Эс алуу парктары

Парктар жана бакчалары

Тишрин паркы - Дамасктагы эң чоң парк. Бул жерде жыл сайын гүлдөрдүн көргөзмөсү өткөрүлөт. Шаарда дагы башка парктар бар: Альжахиз, Аль-Сиббки, Аль-Тижара жана Алуахда.

Файха стадиону

Спорту

Популярдуу спорттун түрлөрү - футбол, баскетбол, сууда сүзүү жана стол тенниси . Көптөгөн спорт клубдары Дамаскта жайгашкан, мисалы:

Аль Жаиш
Аль-Вахда
Аль-Мадж

Адабият

1. Густерин П. В. Города Арабского Востока. — М.: Восток—Запад, 2007. — 352 с. — (Энциклопедический справочник). — 2000 экз. — ISBN 978-5-478-00729-4.

2. Д. Дамаск // Православная богословская энциклопедия. — СПб.: Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник», 1903. — Т. 4. — Стб. 88

Колдонулган адабияттар

https://whc.unesco.org/ru/list/20
Дамаск // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Шилтемелер

↑ Damascus Population 2022(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
↑ Дамаск — самая древняя живая столица в мире | Архив | Аргументы и Факты(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
↑ • Падение режима Башара Асада. Главное. РБК (8 декабря 2024). Дата обращения: 8 декабря 2024.
↑ Damascus Metropolitan Area Urban Planning and Development.
↑ История возникновения столицы Сирии(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).
↑ (in Book Reviews) ''Ancient Damascus: A Historical Study of the Syrian City-State from Earliest Times Until Its Fall to the Assyrians in 732 BC.'', Wayne T. Pitard. Review author: Paul E. Dion, ''Bulletin of the American Schools of Oriental Research'', No. 270, Ancient Syria. (May, 1988), p. 98. Links.jstor.org. Дата обращения: 20 июня 2010. Архивировано 3 апреля 2013 года.
↑ Flood, Finbarr Barry. The Great Mosque of Damascus: studies on the makings of an Umayyad visual culture (англ.). — BRILL, 2001. — Vol. 33. — P. 12. — ISBN 978-90-04-11638-2.
↑ Damascus Metropolitan Area Urban Planning and Development. dma-upd.org. Архивировано 3 апреля 2013 года.

[1] Damascus Population 2022(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).

[2] Дамаск — самая древняя живая столица в мире | Архив | Аргументы и Факты(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).

[3] • Падение режима Башара Асада. Главное. РБК (8 декабря 2024). Дата обращения: 8 декабря 2024.

[4] Damascus Metropolitan Area Urban Planning and Development.

[5] История возникновения столицы Сирии(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).

[6] (in Book Reviews) ''Ancient Damascus: A Historical Study of the Syrian City-State from Earliest Times Until Its Fall to the Assyrians in 732 BC.'', Wayne T. Pitard. Review author: Paul E. Dion, ''Bulletin of the American Schools of Oriental Research'', No. 270, Ancient Syria. (May, 1988), p. 98. Links.jstor.org. Дата обращения: 20 июня 2010. Архивировано 3 апреля 2013 года.

[7] Flood, Finbarr Barry. The Great Mosque of Damascus: studies on the makings of an Umayyad visual culture (англ.). — BRILL, 2001. — Vol. 33. — P. 12. — ISBN 978-90-04-11638-2.

[8] Damascus Metropolitan Area Urban Planning and Development. dma-upd.org. Архивировано 3 апреля 2013 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]