Чад

Чад (фр. Tchad, ар. تشاد‎), расмий аталышы — Чад Республикасы (фр. République du Tchad, ар. جُمْهُورِيَّة تشاد‎) — Борбордук Африкадагы мамлекет.

Чад Республикасы фр. République du Tchad ар. جُمْهُورِيَّة تشاد‎
Туу Герб
Урааны: «Unité, Travail, Progrès (Биримдик, Эмгек, Прогресс)»
Гимн: «La Tchadienne»
Эгемендүүлүк күнү	11-август 1960-жыл ( Франциядан)
Расмий тили	француз тили жана араб тили
Борбор шаары	Нжамена
Ири шаарлар	Нджамена, Мунду, Сарх
Башкаруу формасы	Президенттик башкаруу системасы
Президент Премьер-министр	Махамат Деби Алламай Халина
Мам. дини	Динден тышкары мамлекет
Аянты • Жалпы • Суу бетинин %.	20-орун - дүйнөдө 1,300,000 км² 1,9
Калкы • Бааланган (2024) • Жыштыгы	19,093,595 адам (66-орун) 14,4 ад./км²
ИДӨ (САМ)   • Бардыгы (2023)   • Ар бир жанга	32,375 млрд $ (147-орун) 1,806 $ (179-орун)
ИДӨ (номинал)   • Бардыгы   • Ар бир жанга	12,596 млрд $ (145-орун) 702 $
АДӨИ	▲0,394 (жогору) (189-орун)
Акча бирдиги	Борбордук Африка КФА франкы
Домени	.td
ISO коду	TD
ЭОК коду	CHA
Телефон коду	+235
Убакыт аралыгы	UTC +01:00

2021-жылдын июнуна карата өлкөнүн калкы 19 093 595 адам түзгөн. Аянты — 1 284 000 км², калкынын жыштыгы — 14,4 адам/км².

Борбору — Нжамена шаары. Мамлекеттик тилдери — француз жана араб тили.

Унитардык мамлекет, президенттик республика.

Этимология

«Чад» атылышы Чад көлүнүн аталышы болгон гидронимден келип чыккан. Бул гидроним арабдарга XIV кылымдан бери белгилүү жана анын мааниси канури тилинен которгондо «чоң суу мейкиндиги», «көл» деген маанини билдирет.

Тарых

Чаддын аймагында адамдар илгерки убактан бери жашап келген. XIX кылымда Канем мамлекети Чад көлүнүн бассейнинде пайда болгон. Канем мамлекетинин кулашынан кийин, кылымдын аяк ченинде, Борну мамлекети түзүлгөн. XIX кылымдын аягына чейин азыркы Чаддын аймагында Вадай (XIV кылым), Багирми (XVI кылым), Рабба (XIX кылым) мамлекеттери болгон. XIX кылымдын аягында жана XX кылымдын башында Чад көлүнүн бассейнинин аймагын Улуу Британия, Германия, Франция талап кылган. 1900-жылы Чад Франциянын аскердик округу деп жарыяланган. Анын айрым бөлүктөрүн басып алуу 1914-жылга чейин созулган.

География

Чад — Африканын борборунун түндүк бөлүгүндө жайгашкан деңизге чыга албаган аянты жагынан чоң өлкө. Анын аянты 1 284 000 чарчы километр жана дүйнөдө жыйырманчы орунда турат.

Чад түндүгүнөн Ливия, чыгышынан Судан, батышынан Нигер, Нигерия жана Камерун, түштүгүнөн БАР менен чектешет. Өлкөнүн борбору болгон Нжамена шаары Камерундун Дуала шаарындагы порттон 1060 км алыстыкта, чек арага жакын жайгашкан. Деңизден алыс жайгашкандыктан жана өлкөнүн чөлдүү климатынан улам Чад кээде «Африканын өлүк жүрөгү» деп аталат.

Чаддын аймагы негизинен жалпак түздүктөрдөн турат. Түндүк бөлүгү Сахара чөлүнүн чегинде. Түндүгүнөн — өлкөнүн 3415 метрге жеткен эң бийик чекити жайгашкан Тибести бийик тоолуу аймагы, түндүк-чыгышынан Эрди жана Эннеди тайпак тоолору (бийиктиги 1450 метрге чейин жетет), түштүк-чыгышынан Вадай тоо кыркалары (бийиктиги 1666 метрге чейин жетет) курчап турат.

Климат

Өлкөнүн түндүк бөлүгүнүн климаты тропиктик чөлдүү. Түштүк бөлүгүнү климаты экватордук-муссондук.

Фауна

Чөлдүү аймактарда жаныбарлардын түрү дагы, саны дагы өтө эле аз. Саванналарда ири сүт эмүүчүлөр көп кездешет — пил, керик, буйвол, акыра, антилопа. Жырткычтардан арстандар, илбирстер, чөөлөр, көкжалдар Чаддын аймагын байырлашат. Шари дарыясынын жогорку жагындар маймылдар (павиандар жана кооз маймылдар) кездешет. Жыландар жана кескелдириктер, курт-кумурскалар дагы көп кездешет.

• 
  Закума улуттук паркындагы акыра.
• 
  Роан антилопасы
• 
  Манда жана Закума улуттук парктарында байырлаган топи антилопалары.
• 
  Пил
• 
  Аршей оазисиндеги төөлөр
• 
  Африка пили

Административдик-аймактык түзүлүшү

2012-жылдан тартып Чаддын административдик бөлүнүшү

Нжаменанын Эл аралык космос станциясынан тартылган сүрөтү. 2010-жыл.

Чаддын Улуттук Ассамблеясынын имараты

2008-жылга чейин Чад 18 префектурадан турган. 2012-жылы административдик түзүлүшү өзгөрүлүп, азыркы учурда 23 аймакка (облуска) бөлүнөт.

№	Аймак (облус)	Аймак (облус) (фр. аталышы)	Адм. борбору	Адм. борбору (фр. аталышы)	Аянты, км²	Калкы, (2009) адам	Жыштыгы, адам/км²
1	Батха	Batha	Ати	Ati	88 000	527 031	5,99
2	Бахр-эль-Газаль	Barh El Gazel	Муссоро	Moussoro	53 000	260 865	4,92
3	Борку	Borkou	Файя-Ларжо	Faya-Largeau	241 000	97 251	0,40
4	Ваддай	Ouaddaï	Абеше	Abéché	30 000	731 679	24,39
5	Вади-Фера	Wadi Fira	Бильтин	Biltine	51 000	494 933	9,70
6	Чыгыш Майо-Кеби	Mayo-Kebbi Est	Бонгор	Bongor	19 000	769 198	40,48
7	Чыгыш Логон	Logone Oriental	Доба	Doba	24 000	796 453	33,19
8	Чыгыш Эннеди	Ennedi Est	Ам-Жерес	Am Djarass	85 491
9	Гера	Guéra	Монго	Mongo	62 000	553 795	8,93
10	Батыш Майо-Кеби	Mayo-Kebbi Ouest	Пала	Pala	14 000	569 087	40,65
11	Батыш Логон	Logone Occidental	Мунду	Moundou	9000	683 293	75,92
12	Батыш Эннеди	Ennedi Ouest	Фада	Fada	127 538
13	Канем	Kanem	Мао	Mao	75 000	354 603	4,73
14	Лак	Lac	Бол	Bol	23 000	451 369	19,62
15	Мандуль	Mandoul	Кумра	Koumra	17 000	637 086	37,48
16	Нжамена	Ville de Ndjamena	Нжамена	Ndjamena	1000	993 492	993,49
17	Саламат	Salamat	Ам-Тиман	Am Timan	66 000	308 605	4,68
18	Сила (Дар-Сила)	Sila	Гоз-Бейда	Goz Beïda	37 000	289 776	7,83
19	Ортоңку Шари	Moyen-Chari	Сарх	Sarh	41 000	598 284	14,59
20	Танжиле	Tandjilé	Лаи	Laï	17 000	682 817	40,17
21	Тибести	Tibesti	Бардаи	Bardaï	130 000	21 970	0,17
22	Шари-Багирми	Chari-Baguirmi	Масенья	Massenya	46 000	621 785	13,52
23	Хаджер-Ламис	Hadjer-Lamis	Масакори	Massakory	29 000	562 957	19,41
	Жалпы				1 284 000	11 175 915	8,70

Саясий түзүлүшү

2016-жылдагы президенттик шайлоодо добуш берип жаткан жергиликтүү аял

Вашингтондогу Чаддын элчилиги

Чаддын Конституциясы саясий системаны башкарган президенттин жетекчилиги астында күчтүү аткаруу бийлигин камсыз кылат. Президент премьер-министрди жана өкмөттү дайындоо укугуна ээ жана судьяларды, генералдарды, провинциялык кызматкерлерди жана Чаддын катышы бар мекемелердин жетекчилерин дайындоого олуттуу таасир этет. Коркунуч туулган учурларда президент, Улуттук Ассамблея менен кеңешип, өзгөчө кырдаал жарыялай алат. Президент беш жылдык мөөнөткө элдик добуш берүү менен түздөн-түз шайланат.

Мыйзам чыгаруу бийлиги жашыруун добуш берүү менен 4 жылдык мөөнөткө шайланган 155 Улуттук Ассамблеянын депутаттарына таандык. Мыйзам чыгаруу органына акыркы шайлоо 2002-жылдын апрелинде өткөн. 2005-жылы кабыл алынган Конституциялык түзөтүүлөр парламенттин жогорку палатасы болуп эсептелген Сенатты жойгон.

Чаддагы ички саясий абал калктын африкалык жана араб бөлүгүнүн ортосундагы куралдуу кагылышуулар cоциалдык, саясий жана экономикалык себептер боюнча топтордун өз ара тирешүүлөрү менен мүнөздөлөт. Республикада 90-жылдардын башынан бери өкмөткө каршы бир нече топтор иштеп, мезгил-мезгили менен өкмөт менен тынчтык келишимин түзүп же андай келишимдерди бузуп келишкен. Тынчтыкты орнотууга оппозициянын фракционализмге болгон олуттуу ыктоосу тоскоол болуп келүүдө.

Куралдуу күчтөрү

Чаддын аскердик бюджети 2006-жылга карата ИДӨ 4,2% түзөт деп болжолдонгон. Аскердик чыгымдар болжол менен 300 миллион долларды түзгөн. Чаддагы жарандык согуш аяктагандан кийин (2005-2010) Дүйнөлүк банктын 2011-жылдагы баалоосу боюнча аскердик чыгымдар ИДӨ 2,0% чейин төмөндөгөн.

Тышкы саясаты

Чад колониялык системадан толук арыла элек. Чад өкмөтүнүн тышкы саясаты жыл сайын унитардык болуп баратат. 1970-1980-жылдар аралыгында Чаддын тышкы саясаты коңшулар менен болгон талаш-тартыштарды чечүүгө багытталган. Эгемендүүлүккө ээ болгондон кийин, Чад негизинен батыш өлкөлөрү — биринчи кезекте АКШ жана Франция тарабынан берилген тышкы каржылоого көз каранды болгон жана анын тышкы саясий багытына чоң таасирин тийгизген.

Калкы

2020-жылга карата Саддын жыныстык жана курактык түзүмү

Тибести тайпак тоосунун аймагында отурукташкан тубу эли

Бийлеп жаткан мбум кыздары

Калкынын саны — 16,877,357 адам (2020-жылдын июль айындагы маалыматтар боюнча).

Калктын жылдык өсүшү — 3,18%.

Төрөттүн деңгээли — 1000 адамга 41,7. Фертилдүүлүктүн жалпы коэффициенти — 5,68.

Өлүмдүн деңгээли — 1000 адамга 10 (ымыркайлардын өлүмү — 1000 адамга 68,6).

Эмиграция — 1000 адамга 4.

Орточо жашоо узактыгы: эркектер 53 жаш, аялдар 57 жаш. ВИЧ жуктургандардын пайызы — 1,3%.

Чаддын шаарларынын калкынын саны

№	Шаар	Калкы		Аймагы (облусу)
		1993	2009
1.	Нжамена	530,965	951,418	Нжамена
2.	Мунду	99,530	137,251	Батыш Логон
3.	Абеше	54,628	97,963	Ваддай
4.	Сарх	75,496	97,224	Ортоңку Шари
5.	Кело	31,319	57,859	Танжиле
6.	Ам-Тиман	21,269	52,270	Саламат
7.	Доба	17,920	49,647	Чыгыш Логон
8.	Пала	26,116	49,461	Батыш Майо-Кеби
9.	Бонгор	20,448	44,578	Чыгыш Майо-Кеби
10.	Гоз-Бейда	3,083	41,248	Сила

Этникалык курамы

Чадды байырлаган адамдардын ата-бабалары Чыгыш Африка, Борбордук Африка, Батыш Африка жана Түндүк Африкадан келип отурукташкан.

Чадда 200дөн ашуун этникалык топтор бар, алардын 74 ар түрдүү социалдык структураларга ээ. Колониялык администрация жана көз карандысыз өкмөт улуттук коомду орнотууга аракет кылышкан, бирок көпчүлүк жарандары үчүн жергиликтүү же аймактык, үй-бүлөлүк жана коомдук бөлүүнү эң маанилүү бойдон калууда. Чаддын калкы улуттарга, улуттук топторго, аймактарга, урууларга бөлүнөт.

Түштүгүндө сара эли отурукташкан, бул Чаддын негизги этникалык тобу. Сахелде өлкөнүн экинчи негизги этникалык тобу болгон араб улуттундагы көчмөн элдердөр жашашат. Түндүгүндө дагы көчмөндөр жашайт, алардын көбү тубу улутундагылар.

Диний курамы

Абеше шаарындагы мечит

Чаддын калкынын көпчүлүгү мусулмандар (57,8%). Өлкөдө малики жана шафий мазхабынын ислам дининдеги сүннөттүк багытын тутунган мусулмандар басымдуулук кылат. Өлкөнүн түндүгүндө кадырилердин таасири, түштүгүндө тижаниялардын, өлкөнүн бир катар аймактарында Ас-Санусийалардын тассири чоң.

Эң ири христиан конфессиялары католиктер (2,5 миллион), Чад Евангелиялык чиркөөсүнөн чыккан евангелиялык христиандар (437 миң), плимут боордоштору (300 миң) жана пентокосталистер (187 миң).

Тили

Чаддын расмий тилдери болуп араб жана француз тилдери саналат. Бирок чаддын калкы 100 ашуун тилдерде сүйлөшөт.

Экономикасы

Чадда таза суунун жетишсиздиги көп учурда көйгөйлүү маселе болуп саналат

Жаратылыш ресурстары — мунай, боксит, уран, алтын, берилл, калай, тантал, жез, каустикалык сода, туз кендери.

2009-жылы калктын жан башына ИДӨ 1,6 миң АКШ долларын түзгөн. Жакырчылыкта жашагандар калктын 80% түзөт. Чад тышкы жардамга жана инвестицияга абдан көз каранды мамлекеттердин бири.

Экономикасында айыл чарба багыты басымдуулук кылат (ИДПӨ 57%). Жумуш менен камсыз болгондордун 80% чарбаларда, негизинен мал чарба багытында (кой, эчки, төө багышат) жана дыйканчылык багытында (пахта, сорго, таруу, жер жаңгак, күрүч, картошка өстүрүшөт) эмгектенишет.

2003-жылдын аягынан тартып олуттуу өлчөмдө мунай өндүрүлө баштады, 2004-жылдан бери мунай экспорттолот. Мунай өндүрүү тармагын өнүктүрүүгө АКШ компаниялары жана Кытай активдүү катышууда. 2013-жылы мунай өндүрүү 5,0 миллион тоннаны түзгөн, күнүнө 94,0 миң баррель мунай өндүрүлгөн. 2018-жылы Чад OPEC уюмуна байкоочу катары кошулган, «кара алтындын» запасы боюнча өлкө 41-орунда турат, ал эми мунай кендеринин көлөмү 1.500.000.000 баррелге барабар деп бааланат.

Өнөр жай тармагы — мунай казып алуу, пахта иштетүү, эт иштетүү, сыра кайнатуу, самын жана тамеки өндүрүү.

Маданияты

Салттуу көйнөктөрдү тигип жана сатуу

Чаддын элдери жана элдеринин тилдери ар түрдүү болгондуктан маданий мурасы дагы кызыктуу жана ар түрдүү. Чад Өкмөтү Чад улуттук музейи жана Чад маданий борбору сыяктуу мекемелерди ачуу менен Чад маданиятын жана улуттук салттарын активдүү жайылтууда.

Ашкана

Майга куурулган чегирткелер

Чаддын негизги тамактары таруунун негизинде даярдалат. Күнгө кургатылган жана ыштылган балыктардан дагы тамктар даярдалат.

Гибискустун жалбырактарынан жасалган каркаде кара чайы популярдуу алкоголсуз ичимдик болуп саналат. Алкоголдук ичимдиктер Чаддын түндүгүндө ичилбейт, ал эми түштүктө кызыл таруудан жасалган Билли-Билли деп аталган жана ак таруудан жасалган алкоголдуу ичимдиктер кеңири таралган.

Майрамдар

• 1-январь — Жаңы жыл
• Ай календары менен аныкталат — Табаски (Курман айт)
• Ай календары менен аныкталат — Таза дүйшөмбү
• 1-май — Эмгек күнү
• 11-август — Эгемендүүлүк күнү (1960)
• Ай календары менен аныкталат — Рамазан (Орозо айт)
• 1-ноябрь — Бардык ыйыктардын күнү
• 28-ноябрь — Республика жарыяланган күн
• 1-декабрь — Эркиндик жана демократия күнү
• 25-декабрь — Рождество

Социалдык тармагы

Билим берүү

АКШнын армиясынын подполковниги Стивен Салерно 2010-жылдын сентябрь айында Нжаменадагы аскердик юридикалык билим алуусун аяктаган студентти куттуктоодо

Мусулмандар мектебинин окуучулары

1920-жылдары Түштүк Чадда протестант мектептеринин түзүлүшү өлкөгө батыш билим берүү системасынын келишинин башаты болуп саналат. Башынан эле, колониялык администрация диний класстардан тышкары, бардык окутуу француз тилинде өтүшү керек деген талаптарды койгон. Стандарттык окуу программасы бардык каалоочулар үчүн мамлекеттик субсидиялар аркылуу жеткиликтүү болгон.

Чаддагы билим берүү баштапкы окутууга багытталган. 1942-жылга чейин Чаддын орто билим алууну каалаган студенттери Конго Республикасынын Браззавиль шаарындагы мектептерде окууга аргасыз болушкан. Чадда мамлекеттик орто мектептер 1942-жылы ачылган, бирок мектеп программасы 1950-жылдардын ортосуна чейин стандартташтырылган эмес.

1960-жылы эгемендүүлүк алгандан кийин, өкмөт жалпы башталгыч билим берүүнү камсыз кылуу максатын койгон жана балдар он эки жашка чыкканга чейин мектепке барууга милдеттүү болгон. Ошого карабастан, стандарттуу окуу программаларын иштеп чыгуу көптөгөн мектептер үчүн кыйынга турган, анткени эки жана үч жылдык окуу жайлары стандарттуу беш жана жети жылдык колледждер жана лицейлер менен катар билим берүү багытында иш алып барышкан. 1960-жылдардын орто эсеп менен алты жаштан сегиз жашка чейинки балдардын 17% мектептерде окуган. Мусулман мектептеринде сабактар араб тилинде окутулган. Чад дагы Ecole Mohamed Illech аталышындагы биринчи мусулман мектеби 1918-жылы негизделген.

Өкмөттүн аракеттерине карабастан, эгемендүүлүктүн биринчи декадасынын аягында өлкөдөгү билим деңгээли төмөн бойдон калган. 1971-жылы он беш жаштан ашкан эркектердин 88% жакыны жана аялдардын 99% французча окуй, жаза же сүйлөй алышкан эмес (ал кезде ал жалгыз расмий мамлекеттик тил болгон). Араб тилин билүү деңгээли 7,8% түзгөн. 1982-жылы сабаттуулуктун жалпы деңгээли болжол менен 15% ды түзгөн. Эгемендүүлүктөн кийин Чадда билим берүүнүн өнүгүшүнө тоскоол болгон негизги көйгөйлөр: каржылоонун жетишсиздиги жана мугалимдердин санынын аздыгы. Эгемендүүлүктөн кийинки жылдары көптөгөн башталгыч класстардын мугалимдери жетишсиз квалификацияга ээ болушкан. Орто мектеп деңгээлинде абал андан да начар болгон.

1970-1980-жылдары Чад билим берүүдөгү көйгөйлөрдү чечүүдө олуттуу ийгиликтерге жетишкен. Башталгыч мектептер үчүн мугалимдерди даярдоо боюнча программа иштелип чыккан. 1971-72-жылдары Нжаменада университет ачылган.

Дагы бир көйгөй Чад мектептери үчүн француз окуу программалары натыйжасыз болгондугу. Башталгыч мектептерде окутуу француз тилинде жүргүзүлгөн, бирок көпчүлүк окуучулар мектепте окуп баштаганда француз тилин билишкен эмес. Чаддагы жарандык согуш Өкмөттүн билим берүү реформасындагы бардык ийгиликтерин токтоткон. Өлкөнүн кеңири аймактарындагы коопсуздуктун жоктугу мугалимдердин борбордон чет жакка иштөөгө баруудан баш тартуусуна алып келген. Мындан тышкары, согуш өлкөнү башаламандыкка алып келип, балдар мектептердеги сабактарга барбай калышкан. Өкмөт жарандык согушта жеңишке жетүү үчүн ресурстарды сарптап, билим берүүнү каржылоону дээрлик токтоткон.

Жарандык согуш аяктагандан кийин, өкмөт билим берүүдөгү көйгөйлөрдү чечүү үчүн олуттуу аракеттерди жасады. 1983-жылы пландоо жана реконструкциялоо министрлиги 1982-83-окуу жылында мектептердин ачылышы 1979-жылы согуш башталгандан берки эң ийгиликтүү болгонун билдирген. 1984-жылы Нжамена университети кайрадан иштей баштаган.

2005-жылы Чадда жарандык согуш кайрадан башталып, экономиканын ар кайсы тармактарын каржылоого каралган акча каражаттары Куралдуу Күчтөрдү колдоого жумшалган.

Саламаттыкты сактоо

Чадда саламаттыкты сактоо багытында иштер жана аларадын жыйынтыгы абдан начар. Жугуштуу жана мите оорулары көп кездешет. Ичүүчү таза суунун жетишсиздиги ичеги-карын ооруларынын чыгышына жана алардын бат жайылып кетишине алып келип турат. Орточо жашоо узактыгы 55 жаш.

2000-жылы калктын 29% гана медициналык тейлөө жеткиликтүү болгон, саламаттык сактоого чыгымдары ИДӨ 3,1% гана түзгөн. 2003-жылы СПИД менен ооругандар жана ВИЧ-инфекциясын жуктургандардын саны 200 миң адам болгон жана аларданы 18 миң адамы ушул жылы каза болгон. СПИД оорусунун өсүү темпи жылына 4,8% түзөт.

Чадда бойдон алдырууга (абот) тыюу салынган.

Дарыгерлер чет өлкөлөрдө жана Нжамендеги университеттин медицина факультетинде даярдалат. Нжамена жана Абеше сыяктуу чоң шаарларда гана саламаттыкты сактоо мекемелери бар. Бул мекемелерге Кызыл Крест уюмунда иштеген француз дарыгерлери жардам көрсөтүшөт. Нжаменада БУУнун классификациясы боюнча экинчи деңгээлдеги бир жеке оорукана бар.

Тышкы шилтемелер

• Чаддын мамлекеттик органдарынын тизмеси жана сайттарына шилтемелери