Илимий эксперименттердин хронологиясы

Төмөнкү хронологиялык тизмеде негизги илимий ачылыштардын жана эксперименттердин жарыяланган даталары көрсөтүлгөн:

Биздин заманга чейинки 5-кылым

• Биздин заманга чейинки 430-жылы Эмпедокл суу саатын океанга чөмүлдүрүп, абанын зат экенин далилдеген.

Биздин заманга чейинки 2-кылым

• Биздин заманга чейинки 240-жылы Архимед кийинчерээк жалган таажы жөнүндөгү табышмакты чечүү үчүн колдонгон принципти иштеп чыккан.
• Эратосфен биздин заманга чейин 230-жылы Жердин айланасын жана диаметрин ченеген.

10-кылым

• Абу Бакр ар-Рази (Разес) медицина тармагына байкоо процессин киргизип, алгачкы медициналык эксперименттер аркылуу оорукана куруу үчүн эң гигиеналык жерди аныктаган.

11-кылым

• 1020-жылы Абу Али ибн Сина (Авиценна) « Медицинанын мыйзамдары » китебин жазган, медицина жана физиологияны терең колдонгон, медициналык жана хирургиялык эксперименттерди жүргүзгөн.
• 1021-жылы Хасан Ибн аль-Хайсан (Альхасен) «Оптика китебинде» биринчи жолу физикалык эксперименттер жана илимий методдор боюнча эмгектерди келтирген. Ал биринчи жолу оптика боюнча эксперименттерди жүргүзүп, айнек аркылуу жарыктын кыймылын изилдеп, заманбап камера линзаларынын негизи болгон илимди аныктаган. Ошондой эле жарыктын түз сызык менен тарай турганын жана көзгө тийгенде гана сүрөттөлүш пайда болоорун аныктаган.
• 1030 - Абу Райхан Беруни астрономиялык кубулуштарга биринчи деталдуу эксперименттерди жүргүзгөн жана механика боюнча биринчи эксперименттерди түзгөн.

12-кылым

• 1121-жылы Аль-Хазини « Акылмандык таразасында» механика боюнча теорияларын далилдөө үчүн эксперименталдык ыкманы кеңири колдонот.
• Ибн Зухр (Авензоар) өлгөндөн кийин сөөктү кесүү жана денени жарып чыгууну жасаган биринчи дарыгер болгон. Ал тери ооруларын котур мителери козгой турганын далилдеп, бул ачылыш Гиппократ менен Галендин теориясына карама-каршы келет .

13-кылым

• 1200-жылы Абдулатиф аль-Багдади көптөгөн сөөктөрдү изилдеп, Галендин жаак жана таш сөөктөрүнүн пайда болушу жөнүндөгү теориясын жокко чыгарган.
• 1242-жылы Ибн ан-Нафис денеге экспертиза жасап, кан айлануу системасын жана кичинекей кан айлануу системасын аныктаган.
• Камалуддин аль-Фариси асан -үсөн кубулушуна алгачкы илимий түшүндүрмөлөрдү берип, өзүнүн теориясын эксперимент аркылуу далилдеген.
• Альберт Магнус азот кислотасы күмүштү эрите аларын далилдеп, анын натыйжасында пайда болгон күмүш нитраты терини карарып турганын аныктаган.

16-кылым

• 1572-жылы Тихо Браэ асмандагы жаңы жылдызды ачкан жана Аристотелдин асман куполунун өзгөрбөстүгү жөнүндөгү теориясын четке каккан.

17-кылым

• 1609-жылы Галилео Галилей гелиоцентрдик моделди далилдөө аракетинде Юпитердин спутниктерин ачкан.
• 1638-жылы Галилео Галилей Аристотелдин "механикалык кыймыл " теориясын жокко чыгаруу үчүн тоголоктопторду колдонот.
• 1665-жылы Роберт Гук микроскоптун жардамы менен клеткаларды байкаган.
• 1672-жылы Исаак Ньютон өзүнүн призмалык эксперименттеринин жыйынтыгын жарыялаган, бул ак жарык башка түстүү нурлардын курамын көрсөткөн.
• 1676-жылы Оле Ромер биринчи жолу жарыктын ылдамдыгын өлчөгөн.
• 1687-жылы Исаак Ньютон күч жана бүткүл дүйнөлүк тартылуу теорияларын изилдеп, планеталардын кыймылынын ачкычы күч экенин далилдеген.

18-кылым

• 1747-жылы Джеймс Линд Европадагы эң алгачкы клиникалык сыноолордун бирин жүргүзүп, сынык жаңы апельсин менен лимонду жеп айыкса болорун далилдеген, бирок башка кислоталар жана суусундуктар аны айыктыра алган эмес.
• 1774-жылы Чарльз Мейсон Шотландиядагы Шиэллион тоосунун жанында Жердин орточо тыгыздыгын өлчөө үчүн биринчи эксперименттерди жүргүзгөн. Бул Shiehallion эксперименти деп аталат.
• 1796-жылы Эдвард Дженнер биринчи вакцинаны сынаган.
• 1798-жылы Генри Кавендиш Ньютондун гравитациялык константасынын маанисин аныктоо үчүн эксперимент жүргүзгөн.

19-кылым

• 1801-жылы Томас Янг өзүнүн эксперименттери аркылуу жарыктын толкундуу мүнөзгө ээ экенин кош тешик тор аркылуу көрсөткөн.
• 1820-жылы Ганс Кристиан Ørsted электр жана магнетизмдин ортосундагы байланышты ачкан.
• 1843-жылы Джеймс Прескотт Джоуль механикалык жумуш менен жылуулуктун эквиваленттүүлүгүн өлчөгөн, натыйжада энергиянын сакталуу мыйзамы пайда болгон.
• 1845-жылы Кристиан Доплер Доплер эффектин ачкан.
• 1851-жылы Фуко Жан-Бернар Леон жердин айлануусун көрсөтүү үчүн Фуко маятнигин колдонгон.
• 1859-жылы Чарльз Дарвин түрлөрдүн келип чыгышы теориясын жарыялап, эволюция табигый тандалуунун натыйжасында болоорун көрсөткөн.
• 1861-жылы Луи Пастер стихиялуу муун теориясын четке какты.
• 1861-жылы Грегор Мендель буурчак өсүмдүгүнө эксперимент жүргүзгөн. ( Менделдин мыйзамдары ).
• 1887-жылы Генрих Герц фотоэффектти ачкан.
• 1887-жылы Мишельсон менен Морли Михельсон-Морли экспериментинде жарыктын ылдамдыгы өзгөрбөй турганын көрсөтүшкөн.
• 1887-жылы Анри Беккерел радиоактивдүүлүктү ачкан.
• 1897-жылы JJ Томсон электронду ачкан.

20-кылым

• 1909-жылы Роберт Милликан электр заряды электрон түрүндө экенин, башкача айтканда, электрон зарядынын эселенгендигин далилдеген.
• 1911-жылы Эрнест Рутерфорд Резерфорддун модели аркылуу атомдор негизинен бош мейкиндиктен тураарын жана ар бир атомдун ядросу тыгыз жана оң заряддуу экенин ачкан
• 1911-жылы Хайке Камерлин Оннес супер өткөргүчтүктү ачкан.
• 1914-жылы Джеймс Франк жана Густав Людвиг Герц атомдук иондошуу энергиясынын квантталышын көрсөткөн Франк-Герц экспериментин жүргүзүшкөн.
• 1919-жылы Артур Эддингтон күндүн гравитациялык линзасын көрсөтүү менен салыштырмалуулук теориясын далилдеген.
• 1920-жылы Отто Штерн менен Вальтер Герлах бөлүкчөлөрдүн айлануусун көрсөткөн Штерн-Герлах экспериментин жүргүзүшкөн.
• 1920-жылы Джон Б. Уотсон жана Розали Райнер Кичи Альберт экспериментин жүргүзүшкөн.
• 1928-жылы Гриффиттин эксперименти тирүү клеткаларды трансформация принциби аркылуу өзгөртүүгө болорун көрсөттү, кийинчерээк бул ДНК экени аныкталган.
• 1934-жылы Энрико Ферми атомду бөлгөн.
• 1935-жылы Рональд А. Фишердин эксперименти статистикада комбинаториканын негизин түзгөн.
• 1940-жылы Карл фон Фриш аарылар гүлдөрдүн жайгашкан жерин аныктоо үчүн колдонгон коммуникация "бийин" чечмелеген.
• 1947-жылы Джон Бардин жана Уолтер Браттейн биринчи жашоого жөндөмдүү транзисторду түзүшкөн.
• 1951-жылы Соломон Эш теңтуштарынын кысымы адамды туура эмес пикирди кабыл алууга кантип мажбурлай аларын тапкан.
• 1952-жылы Альфред Херши жана Марта Чейз өз эксперименттери аркылуу ДНК генетикалык материал экенин далилдешкен.
• 1952-жылы Стэнли Л. Миллер жана Гарольд Урей Миллер-Урей эксперименти аркылуу органикалык заттар органикалык эмес заттардан өзүнөн өзү пайда боло аларын көрсөтүшкөн.
• 1955-жылы Клайд Л. Коуэн жана Фредерик Рейнс нейтрино экспериментинде нейтринолордун бар экенин тастыкташкан.
• 1958-жылы Мезельсон-Стал эксперименти ДНКнын репликациясынын жарым консервативдүү экенин далилдеген.
• 1961-жылы Фрэнсис Крик, Сидни Бреннер, Лесли Барнетт жана РДЖ Уоттс-Тобин генетикалык коддун үчтүк мүнөзүн далилдешкен.
• 1961-жылы Маршалл В. Ниренберг жана Дж. Генрих Маттей генетикалык коддун биринчи кодун чечишти.
• 1964-жылы Маршалл В. Ниренберг жана Филипп Ледер калган генетикалык кодду чечишти.
• 1965-жылы Арно Пензиас жана Роберт Вилсон Биг Бенгдин далили болгон космостук микротолкундуу фон радиациясын ачышкан.
• 1967-жылы Керим Керимов «Космос-186» жана «Космос-188» станцияларын автоматтык түрдө учуруу боюнча эксперименттерди жүргүзгөн, бул космос станцияларынын өнүгүшүнө алып келген.
• 1970-жылы Аллан менен Беатрикс Гарднер шимпанзе Уошого америкалык жаңдоо тилинин лексикасын үйрөтүшкөн.
• 1995 - Эрик А. Корнелл жана Карл Э. Виман Бозе-Эйнштейн конденсатын синтездешти.